Đang bùi ngùi trước những dấu tích tại “Chuồng cọp”, “Địa ngục trần gian”- những cái tên mới thoáng nghe đã đủ làm rợn lòng người nghe - tôi như cuộn vào nỗi đau đến đắng đót khi nghe cô hướng dẫn thuyết trình về cảnh giam cầm, đọa đày như thời Trung cổ, khiến những nhà yêu nước có thể ngã xuống bất cứ nơi nào trên đảo... Nhưng sau những rưng rưng, lòng tôi lại ánh lên lòng tự hào khi được nghe, được thấy vẻ đẹp của tinh thần vượt qua nỗi đau thể xác của những chiến sĩ bị đọa đày. Giữa những đớn đau đẫm máu thể xác, tinh thần các tiền bối vẫn rạng ngời màu hoa lửa... Chính điều này đã tạo cho CĐ sức hút chẳng nơi nào có được!
Địa ngục trần gian
Bây giờ đến CĐ, có nhiều cách đi. Mỗi cung đường mang lại cho du khách mỗi trải nghiệm, thú vị riêng. Theo gợi ý của đồng nghiệp nhiều kinh nghiệm, tôi chọn tàu cao tốc xuất phát từ Trần Đề (Sóc Trăng) để cảm nhận hết cảm giác bồng bềnh cũng như mùi và vị bao la của biển. Và tôi cũng không đi theo cung đường danh thắng thiên nhiên do các tour du lịch soạn sẵn, để khám phá CĐ trong vẻ đẹp “không đâu có được”... Đầu tiên, tôi khám phá những điều mà lâu nay những trang sách chưa làm thỏa mãn: “Banh và Chuồng cọp”. “Đây là 2 hình thức giam cầm tàn khốc nhất trong chế độ nhà tù CĐ. Banh, có nguồn gốc tiếng Pháp là “Le Bagne” có nghĩa “Trại tù khổ sai” do Thực dân Pháp xây dựng lần đầu vào năm 1862. Còn Chuồng cọp, tên đầy đủ là Trại Cải huấn, được biết đến nhiều dưới tên “Chuồng cọp kiểu Mỹ” là trại giam thời Mỹ ngụy”- cô hướng dẫn thu hút tôi bởi âm vực đầy nội lực đặc trưng của xứ biển đầy sóng và gió - “Tuy tên gọi có khác nhau, nhưng tất cả đều là “Địa ngục trần gian” đối với người bị tù đày”.
Trong 113 năm tồn tại (1862-1975) nhà cầm quyền Sài Gòn đã xây 6 Banh và 4 trại Cải huấn với tổng cộng 127 phòng giam, 44 xà lim và 504 phòng biệt lập. “Có ai biết vì sao mà nhà tù CĐ được ví như “Địa ngục trần gian”?”- không đợi ai trả lời, cô hướng dẫn nói ngay - “Vì ở đó áp dụng nhiều hình thức giam cầm, tra tấn dã man khiến người sống đau khổ hơn... chết”. Ăn uống kham khổ lại lao động khổ sai, tù nhân CĐ còn bị giam cầm và thường xuyên chịu những hình phạt, tra tấn gông cùm tàn bạo như thời Trung cổ với những thuật ngữ chỉ mới nghe đã “sởn da gà”: Cấm cố, biệt giam, khổ sai... Dã man hơn là các màn tra tấn truy bức cả thể xác lẫn tinh thần, như: Dội nước lạnh và ban đêm....
Để giúp tôi hình dung, vị đồng nghiệp đã nhắc nhớ: Trong Lời giới thiệu tác phẩm “Lịch sử nhà tù CĐ (1862-2975) với tư cách sử gia và người từng bị tù đày nơi đây, GS Trần Văn Giàu đã khắc họa: “Tôi đã trải qua nhiều nhà tù, tôi đã được đọc nhiều sách nói về nhà tù, nhưng nếu nói Hít-le là tàn độc nhất với ý nghĩa giết chết hàng triệu dân Do Thái bằng hơi độc, thuốc độc.. thì so với nhà tù CĐ, nhà tù của Hít-le như cái ao cạn với vực thẳm... Nhà tù CĐ thời Pháp thuộc đã là “Địa ngục trần gian”, đến thời Mỹ ngụy, đã trở thành “Địa ngục trong địa ngục” và nói như vậy cũng chưa vừa”. Những câu chữ của vị GS như thước phim đưa tôi ngược dòng thời gian để nghe rõ mồn một âm thanh vang xé lòng từ những chiếc “Chuồng cọp - địa ngục trần gian”. Và tôi như vỡ òa khi được biết, trong 113 năm tồn tại, nhà tù CĐ đã làm cho trên 20.000 nhà yêu nước, chí sĩ, cách mạng nằm lại bất cứ nơi nào trên hòn đảo vì kiệt sức, vì bị đánh đập, tra tấn tàn bạo... Vì vậy, mỗi tấc đất nơi đây đều thắm máu và xương của người tù... Trong đó, nhiều địa danh được biết đến như “nghĩa địa lộ thiên” của người tù lao dịch: “Cầu Ma Thiên Lãnh” với 365 người, “Cầu Tàu 941” với 941 người....
Rạng rỡ màu hoa lửa
Khi đến Banh 1 (trại Phú Hải), tận mắt chứng kiến những mô hình tái hiện những người tù trong tình trạng da bọc xương bị gông cùm dưới đủ mọi hình thức, tôi đã sửng sờ đến nghẹn lòng. Không phải vì cảm xúc trước nỗi đớn đau cả thể xác, mà chính là vì tinh thần của những người tù CĐ: Vẫn sừng sững như chính đỉnh Côn Lôn giữa biển đòn roi tàn bạo. Ở đó, không chỉ đào tạo, rèn luyện bản lĩnh, tinh thần để những người tù trở thành những nhà lãnh đạo vĩ đại của cách mạng Việt Nam sau này, như: Lê Duẩn, Tôn Đức Thắng, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Văn Linh, Phạm Hùng... mà còn biến những cơn mưa đòn roi tứa máu thành ngọn lửa thắp nên những cảm hứng nghệ thuật yêu nước thương dân... Có lẽ chính sự tồn tại đối lập này đã tạo cho CĐ nét linh thiêng thần thành chẳng nơi nào có được.
Lâu nay, khi viết về mảng nghệ thuật CĐ, nhiều người hay đề cập đến câu chuyện: CĐ đã truyền cảm hứng cho Camille (1835- 1921) - nhạc sĩ thiên tài người Pháp. Không ai chối bỏ tài năng của nhà soạn nhạc có chân trong Viện Hàn lâm ở Pari, bởi trong chưa đầy 2 tháng lưu lại nơi đây (3 - 4.1895) ông đã hoàn tất 3 chương cuối của vở nhạc kịch bất hủ “Brunehilda”, và khai sinh cho cho nhân loại triết lý nhân bản bất tử: “Ở đâu, cái đẹp được tôn trọng thì ở đó tội ác bị đẩy lui, ở đó chẳng cần đến luật pháp” (trích thư gởi Chúa đảo Louis Jacquet, tháng 4.1895)... Nhưng nếu đặt trong bối cảnh nhà soạn nhạc được Chúa đảo bố trí sống trong dinh thự thơ mộng bên bờ biển (nay được biết đến là Công quán) thì sự thăng hoa này so thế nào với những trước tác được thực hiện bởi những bàn tay run rẩy, tứa máu của những người tù vì bị đánh đập tàn nhẫn, bị bỏ đói trong nhiều ngày và có thể gục chết ở bất cứ nơi nào? Tôi ngạc nhiên đến sửng sờ khi biết được rằng, giữa 4 bức tường bê bết máu, các tiền bối vẫn sáng lập nhiều tạp chí, báo... như: “Ý Kiến Chung”, “Người Tù Đỏ”, “Tiến Lên”, “Độc Lập”, “Sinh Hoạt”...để động viên, truyền lửa cho nhau. Hơn thế nữa, từ nơi hầm tối đầy đớn đau về thể xác, các tiền bối còn cho ra đời nhiều tác phẩm nghệ thuật kinh điển về ý chí quật cường. Trong những ngày bị giam cầm ở Banh 1 - một trong những “địa ngục của địa ngục trần gian” - Chí sĩ Phan Chu Trinh vẫn toát lên những vầng thơ thể hiện ý chí không gì lay chuyển được: “Những kẻ vá trời khi lỡ bước/Gian nan chi kể chuyện cỏn con” (“Đập đá ở Côn Lôn”). Cũng với tinh thần đó, Lã Xuân Oai (1838-1891) đã cho ra đời “CĐ thi tập” và Huỳnh Thúc Kháng (1876- 1947) hoàn thành thi phẩm “Thi tù tùng thoại”... Thậm chí, dù chưa một lần đến CĐ, nhưng hiện thực của nhà tù nơi đây đã thôi thúc nhà văn Phùng Quán (1932- 1995) thực hiện tác phẩm “Vượt CĐ” nổi tiếng. Đặc biệt, hiện thực dã man của nhà tù CĐ còn tiếp sức cho người tù Nguyễn Đức Thuận (1916 - 1985) - sau này là AHLLVT, Chủ tịch Tổng LĐLĐ VN- thực hiện tự truyện “Bất Khuất” - “bản anh hùng ca sáng ngời chính nghĩa và khí tiết cách mạng của biết bao người cộng sản kiên cường” (lời Chủ tịch HĐBT Phạm Hùng) - được đưa vào chương trình giáo khoa phổ thông và đại học và được dịch ra 5 thứ tiếng và “Quốc tế ngữ”.
Giữa bóng đen đặc màu tàn bạo của nhà tù CĐ, vẫn bừng lên những đóa hoa nghệ thuật. Đó là những đóa hoa lửa lộng lẫy...
