Mâm cúng Trừ Tịch đêm giao thừa
Mâm cúng giao thừa là nghi thức vô cùng quan trọng trong tín ngưỡng thờ phụng tổ tiên của người Việt. Người xưa quan niệm rằng, “năm hết Tết đến” là dịp con cháu tưởng nhớ đến gia tiên, khấn vái, mời ông bà về sum vầy đôi ba ngày Tết, cũng như cầu mong tổ tiên phù hộ, xua đi những xui xẻo, mang lại may mắn trong năm mới.
Mâm ngũ quả và hoa cúng cũng được dâng lên vào thời khắc giao thừa. Ở mỗi miền, do ở những vùng khí hậu và quan niệm khác nhau nên mâm ngũ quả cũng có sự khác biệt rõ rệt. Miền Bắc thường bày các loại trái cây như: chuối, bưởi, cam, quất, táo hay phật thủ thì miền Nam lại bày mâm quả theo ý nghĩa đậm chất dân dã: mãng cầu, quả dừa xiêm, đu đủ, xoài. Tức là cầu - dừa (vừa) - đủ - xài (xoài), với hy vọng năm mới mọi thứ, tiền tài đến vừa đủ để tiêu xài.
Nguyên tắc “tứ trụ” trong mâm cỗ miền Bắc
Mâm cúng Tết của người miền Bắc thường có bốn bát và bốn đĩa. Bốn bát gồm: 1 bát chân giò lợn nấu măng, 1 bát miến, 1 bát mọc nấm và 1 bát bóng thả. Bốn đĩa gồm: 1 đĩa thịt gà (thịt lợn), 1 đĩa giò (chả), 1 đĩa nem thính (có thể thay bằng đĩa xào) và 1 đĩa dưa muối. Ngoài ra còn có một đĩa xôi (bánh chưng) và bát nước chấm, tổng cộng là tròn mười món.
Mâm cỗ lớn thì có 6 bát 6 đĩa hoặc 8 bát 8 đĩa tượng trưng cho phát lộc, phát tài và thêm một số món như cá chép, cá trắm kho riềng, tôm sú hấp, nộm su hào/ đu đủ…
Trong nghi thức cúng ông bà ở miền Bắc, thường dựa theo vị trí lớn nhỏ của mình đối với người quá cố để vái lạy: nếu nhỏ thì lạy 4 lạy hoặc vái 4 vái.
Trong mâm cơm, bánh chưng vuông tượng trưng cho đất, khoanh giò tròn tượng trưng cho trời, thể hiện sự hòa hợp, cân bằng giữa trời đất và con người. Âm dương cân bằng, gia chủ mới mạnh khỏe, con cháu ngoan hiền, làm ăn phát đạt. Mâm cơm đầu năm còn có đĩa xôi. Xôi đầu năm mới phải là xôi gấc hoặc xôi đỗ. Màu đỏ của gấc, màu vàng ruộm của đỗ là những màu sắc tượng trưng cho sự may mắn trong văn hóa Á Đông.
Thuyết âm dương – ngũ hành trong mâm cúng Tết ở miền Nam
Người miền Nam tính cách vốn "hào sảng", thế nhưng mâm cơm Tết của người miền Nam có một số món tuyệt nhiên không thể thiếu. Đó là khổ qua nhồi thịt, thịt kho hột vịt nước dừa, tôm khô củ kiệu, gỏi ngó sen, lạp xưởng, bánh tét và bánh ít. Đặc biệt, mỗi món ăn trong mâm cúng Tết đều mang một tính chất thể hiện một trạng thái ngũ hành, giúp cân bằng năng lượng trong cơ thể.
Món thịt kho hột vịt có vị mặn, ứng với hành Thủy. Ngoài ra, về cơ bản trong món này, trứng vịt tròn tượng trưng cho dương, khối thịt vuông tượng trưng cho âm đã được người miền Nam vận dụng linh hoạt nguyên lý hài hòa âm dương. Món dưa giá củ kiệu cho ta vị chua, ứng với hành Mộc. Hai món này, ăn với nhau rất hợp, tạo nên sự hài hòa, không quá mặn, không quá ngấy, lại chẳng quá chua buốt. Đúng với nguyên tắc ngũ hành là Thủy và Mộc là hai nguyên tố bổ trợ nhau.
Vị đắng của khổ qua trong món khổ qua nhồi thịt ứng với hành Hỏa. Ngoài ra, ăn món này vào ngày đầu năm mới cũng là một cách chơi chữ của người Nam Bộ với ước mong mọi khó khăn khổ ải của năm cũ sẽ qua đi để đón chào một năm mới tốt đẹp hơn. Món thứ tư là bánh mứt nói riêng và vị ngọt trong đại đa số các món ăn của người miền Nam nói chung cho ta vị ngọt, ứng với hành Thổ. Cuối cùng, người miền Nam rất thích ăn cay, đa số khi ăn ai cũng cắn trái ớt tươi, hay các món nước chấm đều phải cay và chính vị cay này ứng với hành Kim.
Cầu kỳ là vậy nhưng điều quan trọng trong mâm cúng ngày Tết không phải là “mâm cao cỗ đầy” mà nằm ở sự thành tâm, hướng về tổ tiên, được đoàn tụ bên gia đình trong thời khắc thiêng liêng của cả một năm dài, với những mong ước về một năm mới may mắn và bình an.
Ảnh: internet
