Tết Đoan Ngọ là ngày mở đầu những ngày nóng nhất trong năm. Mùa hè nóng ẩm, sâu bọ, vi trùng phát triển gây hại cho mùa màng và sức khỏe con người. Trong ngày này, cơm rượu nếp, bánh tro thường "cháy hàng".
Tương truyền, Tết Đoan Ngọ của Việt Nam bắt nguồn từ một truyền thuyết. Vào một ngày sau khi trúng vụ mùa, nông dân ăn mừng nhưng lại bị sâu bọ kéo đến ăn sạch hoa màu, thực phẩm đã thu hoạch.
Trong khi đang đau đầu không biết phải xử lý thế nào thì có một ông lão xuất hiện, tự xưng là Đôi Truân. Ông chỉ cho dân chúng mỗi nhà lập một đàn cúng đơn giản gồm có bánh tro, trái cây, sau đó ra trước nhà mình vận động thể dục. Nhân dân làm theo và chỉ một lúc sau, đàn sâu bọ té ngã rã rượi.
Người xưa quan niệm rằng dùng loại thức ăn có đủ vị cay, nóng, ngọt, chua, đắng để "giết sâu bọ". Vì thế, có quan niệm cho rằng ăn rượu nếp khi bụng đói sẽ làm cho sâu, bọ trong bụng dễ say lử rồi chết.
Ở miền Bắc, cơm rượu nếp được làm từ gạo nếp cái hoa vàng hoặc gạo nếp cẩm, gạo được giữ lại lớp vỏ lụa và lớp cám bên ngoài tiếp tục ủ lên men với men rượu. Ở miền Trung và miền Nam, cơm rượu nếp thường được làm từ gạo nếp ủ cùng men rượu hoặc men ngọt.
Còn bánh tro như một loại thức ăn giúp trung hòa các vị chua ngọt trong mâm cúng lễ ngày Tết Đoan Ngọ. Trong Đông y, bánh tro vị nhạt, tính mát ăn dễ tiêu. Sở dĩ có tên gọi là bánh tro vì nó được làm từ nước tro (gio) sau khi lắng của nhiều loại cây khác nhau.
Theo tìm hiểu của phóng viên Lao Động, các cửa hàng bán mâm cúng lễ Tết Đoan Ngọ thường kết hợp nhiều loại để bán. Một mâm cúng đơn giản có 5 bánh tro, một cơm rượu vàng, một cơm rượu nếp cẩm, 0,5kg mận có giá là 150.000 đồng. Với những mâm cúng có thêm bánh trôi, vải thiều, hoa sen... giá thành sẽ cao hơn, trung bình từ 300.000 đến vài triệu đồng.
Ngoài ra, người xưa có nhiều kinh nghiệm vào Tết Đoan Ngọ lưu truyền đến ngày nay như tục ăn trái cây, uống rượu hùng hoàng, xương bồ để "giết sâu bọ" trong người vào lúc sáng sớm; tục hái thảo mộc làm thuốc và làm trà vào giờ ngọ; tục đeo chỉ ngũ sắc, đeo túi thơm có đựng hạt mùi, bột hùng hoàng để xua đuổi côn trùng...
