Nhân dịp có đến 99.000 thí sinh cùng viết về sông Hương – một kỷ lục chưa từng có (sông Hương là đề thi môn Ngữ văn kỳ thi THPT Quốc gia 2019), chúng tôi gửi đến bạn đọc chuyên đề "Sông Hương, bao giờ tới biển".
Đây là loạt bài nhiều tác giả với nhiều góc nhìn, nhưng liền mạch một dòng về dòng sông mang tải lịch sử - dòng sông thơ - dòng sông tâm linh - dòng sông nạn nhân của những ứng xử vụ lợi thiển cận thời kinh tế mở...
Mở đầu là chuyến ngược dòng, dòng sông và dòng lịch sử, của nhà văn Vĩnh Quyền.
Với sông Hương quê nhà, tôi nghiệm mình như con cá chình hoa vào kỳ tức trứng, phải một lần từ biển ngược đầu sông, như bươn bả tìm về nguồn cội, để thực hiện mùa sinh hạ đớn đau hạnh phúc.
Và phải đến năm 2006, trước khi diễn ra festival Huế một tuần, tôi mới trả được món nợ tinh thần tự vay ấy, khi theo chân một đoàn khảo sát lâm nghiệp.
Để có cảm giác "từ nguồn tới biển", chúng tôi ngược thượng nguồn bằng đường bộ rồi mới xuống thuyền, thả về xuôi. Trước chuyến đi tôi tìm đọc một số tư liệu liên quan đến lai lịch sông Hương mà tôi không ngần ngại trích dẫn nhiều trong bài viết này, là nhằm gửi đến những bạn đọc bận rộn.
Tác phẩm địa lý sớm nhất có thông tin về sông Hương còn lưu truyền là Ức Trai Dư địa chí của Nguyễn Trãi biên soạn năm 1438. Sông Hương lúc ấy có tên gọi là Linh Giang.
Thực ra sách chỉ đề cập đến quãng sông từ thành Hóa Châu, Ngã ba Sình, chảy ra cửa Thuận An. Năm 1552, Dương Văn An viết Ô Châu cận lục, trong đó lai lịch sông Hương được cung cấp rõ hơn, cụ thể hơn.
Kỹ sư lão thành Nguyễn Hữu Đính đã có những suy đoán lý thú khi ông đọc tới đoạn sau đây trong Ô Châu cận lục: "Thành (Hóa Châu) ở địa phận huyện Đan Điền, sông cái Đan Điền chảy qua phía tây, lại có một dòng sông con chảy vào trong thành, phía hữu con sông ấy la liệt những trường học, nha môn đô thừa phủ Triệu Phong.
Sông cái Kim Trà rót vào phía nam, đập lớn, chằm to ước nghìn vạn khoảnh. Các dòng nước bọc cả bốn bề, giữa có một tòa thành trăm nhận (mỗi nhận chừng 6,5 mét) sừng sững như đám mây dài. Đó là nơi địa hình kết hợp, thiên tạo đặt bày vậy".
Theo ông, thời bấy giờ có thể người ta gọi tên sông theo tên huyện nó đi qua, nên một con sông đã có nhiều tên. "Sông cái Đan Điền" là quãng sông Linh Giang khi đi qua huyện Đan Điền (Quảng Điền ngày nay). Cũng thế, "Sông cái Kim Trà" là quãng sông Linh Giang khi đi qua huyện Kim Trà. Lý giải này có căn cứ thực tế lịch sử.
Rằng người xưa có thói quen gọi tên sông theo tên làng, xã, huyện, tỉnh nó đi qua. Như sông Hồng có những đoạn mang tên Mê Linh, Bạch Hạc, Việt Trì... Hai huyện Đan Điền và Kim Trà đều thuộc phủ Triệu Phong, trấn Thuận Hóa, xuất hiện ít nhất từ thời Lê sơ.
Trong cuốn Đất nước Việt Nam qua các đời (NXB Thuận Hóa, Huế 1996), học giả Đào Duy Anh viết: "... thời Lê sơ là Kim Trà, chúa Nguyễn đổi làm Hương Trà. Huyện Hương Trà bấy giờ là tương đương với đất huyện Hương Trà và một phần huyện Phong Điền tỉnh Thừa Thiên Huế hiện nay" (tr.198).
Vì vậy, theo kỹ sư Nguyễn Hữu Đính, khi huyện Kim Trà được đổi tên thành huyện Hương Trà thì tên sông cũng đổi theo: sông Hương Trà. Yếu tố Hương của sông Hương có lẽ xuất hiện từ đó.
