Ngày 9.9.2022, Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc đã ký quyết định phong tặng, truy tặng danh hiệu vinh dự Nhà nước Nghệ nhân nhân dân và Nghệ nhân ưu tú cho 628 cá nhân có nhiều cống hiến cho quá trình lưu giữ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc.
Trong danh sách đó tỉnh Lạng Sơn vinh dự có 2 cá nhân được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân và 13 cá nhân được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú. Với những đóng góp to lớn của mình, bà Hà Thị Mai Ven, dân tộc Nùng (nhóm Nùng Cháo), huyện Cao Lộc đã vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân.
Lớn lên cùng câu sli
Nghệ nhân Mai Ven sinh ra và lớn lên trong không gian văn hóa Nùng, từ khi còn nằm nôi đã được tắm mình trong những lời sli slình làng của các bà các mẹ. Khi lên 8-9 tuổi, cô bé Mai Ven thường đi nghe lỏm những cuộc hát sli đối đáp của nam thanh nữ tú trong những ngày hội mùa xuân, mặc dù nhiều câu từ còn chưa hiểu nghĩa nhưng vẫn nghe say sưa từ sáng đến chiều.
Sau này khi đã trưởng thành, trở thành một trong những người hát sli slình làng hay nhất vùng, Mai Ven mới biết rằng loại hình dân ca này có rất nhiều làn điệu. Mỗi làn điệu lại có những không gian trình diễn và cách thể hiện khác nhau, trong cộng đồng những người hát sli giỏi sẽ được mọi người yêu quý và trân trọng.
Lúc bấy giờ câu sli được mọi người xướng lên trong những ngày vui của cộng đồng như ngày hội mùa xuân, lễ đầy tháng, nghi lễ cưới xin, lễ mừng thọ, lễ vào nhà mới... Sli vô cùng phong phú về nội dung, đặc sắc về câu từ, trong cuộc hát ngoài những bài theo làn điệu cổ người ta còn dựa vào bối cảnh thực tế để sáng tác và ứng đối. Do sự phong phú về nội dung và sự linh hoạt trong ứng tác, nên có những cuộc hát đối giữa các nhóm diễn ra ba ngày ba đêm chưa dứt.
Nhớ lại cuộc đời hát sli của mình, Nghệ nhân nhân dân Mai Ven cho biết: "Từ khi còn nhỏ tôi đã rất mê sli, mê đến nỗi có thể hát mọi lúc mọi nơi, vậy nên từ khi mới ngoài 20 tuổi đã thường xuyên được mời làm bà đưa dâu, chuyên hát đối đáp trong đám cưới". Thời còn trẻ Mai Ven đã chứng kiến nhiều bạn đồng trang lứa nhờ đối đáp câu sli, qua câu hát giao duyên mà nên vợ nên chồng.
Bảo vệ sli như giữ gìn hơi thở cuộc sống
Bước sang thế kỷ XXI, đời sống kinh tế - xã hội Lạng Sơn thay đổi nhanh chóng, xu thế hội nhập toàn cầu hóa đặt văn hóa truyền thống trước nguy cơ mai một. Từ cuối thế kỷ XX đến những năm đầu thế kỷ XXI, là quãng thời gian mà những câu sli dần vắng bóng trong sinh hoạt cộng đồng.
Chia sẻ về quãng thời gian đó, nghệ nhân Mai Ven cho biết: Thời gian sli vắng bóng, trong những ngày hội, ngày vui của gia đình, sli được thay bằng nhạc mới tôi rất buồn. Với tình yêu dành cho văn hóa truyền thống, tôi quyết tâm không để sli mất, tôi đưa câu sli đi tham gia các hội diễn, cuộc thi trong và ngoài tỉnh. Năm 2010, Hội Bảo tồn Dân ca tỉnh Lạng Sơn thành lập, ngay từ đầu tôi đã tham gia và trở thành thành viên tích cực, sẵn sàng bỏ công sức và vật chất để duy trì và phát triển Hội.
Với mong muốn truyền dạy và lan tỏa tình yêu dân ca, dưới sự ủng hộ của chính quyền địa phương, năm 2017 nghệ nhân Mai Ven đã thành lập Câu lạc bộ Điếp sli then, quy tụ hàng chục thành viên tham gia. Với vai trò Chủ nhiệm câu lạc bộ, nghệ nhân Mai Ven là người sưu tầm và truyền dạy các bài sli, then cho thành viên, dẫn dắt hội viên trong quá trình sinh hoạt và tham gia hội thi, biểu diễn. Nhiều tác phẩm do câu lạc bộ thể hiện đã được giải cao ở các cuộc thi, có sức sống trong cộng đồng và được nhiều người yêu mến.
Với những nỗ lực của các ban ngành văn hóa và những cá nhân tâm huyết như nghệ nhân Mai Ven, khoảng 10 năm trở lại đây làn điệu sli nói riêng và các loại hình dân ca đã dần được khôi phục. Trong những ngày hội mùa xuân ở Xứ Lạng phong trào mặc áo chàm truyền thống ngày càng thịnh hành trở lại, cùng với đó là câu sli câu lượn đã quay trở lại trong các ngày vui, trong ngày kỷ niệm Giải phóng miền Nam thống nhất đất nước (30.4) và lễ Lao động (1.5), Tết Độc lập (2.9)...
Để ghi nhận những đóng góp của nghệ nhân Mai Ven với sự nghiệp bảo vệ làn điệu dân ca sli nói riêng và văn hóa truyền thống các dân tộc Nùng, Tày ở Lạng Sơn nói chung, năm 2015 Chủ tịch nước đã phong tặng cho bà danh hiệu Nghệ nhân ưu tú, tháng 9.2022 phong tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân.
Chia sẻ với Báo Lao động, Nghệ nhân nhân dân Hà Thị Mai Ven cho biết: “Sau khi được vinh danh Nghệ nhân nhân dân, tôi cảm thấy mình cần phải có trách nhiệm hơn với nền dân ca các dân tộc Nùng, Tày nói chung và sli slình làng nói riêng. Trong thời gian tới tôi sẽ tiếp tục quảng bá, giới thiệu và truyền dạy cho thế hệ trẻ vốn dân ca truyền thống để vun đắp cho các thế hệ sau tình yêu văn hóa truyền thống và cùng chung tay bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể”.
Sli nghĩa là “thơ”, là những bài thơ, bài văn vần có độ dài ngắn khác nhau, thường được thể hiện theo thể thất ngôn bát cú hoặc thất ngôn tứ tuyệt. Mỗi nhánh Nùng khác nhau có làn điệu sli khác nhau: Nùng Inh có Sli Nùng Inh, Nùng Phàn SLình có Sli Sloong hào, Nùng Cháo có Sli Slình làng...
Đặc điểm đặc trưng, nổi bật của sli là hình thức hát thơ (chủ yếu là truyện thơ) được biểu diễn dưới dạng đối đáp nam nữ giữa một bên nam và một bên nữ, thường do một đôi trai gái hoặc một vài đôi trai gái thể hiện trong các ngày hội, ngày chợ, ngày cưới, ngày vào nhà mới....Với lối hát bè, hòa thanh giọng cao, giọng thấp, không có nhạc đệm, người hát phải tự phối bè với nhau bằng nhiều cách hát trong một bài hát như: hát nói, xướng sli, dằm sli để tạo nên những âm sắc mềm maị, uyển chuyển với giọng điệu trầm bổng, cao thấp, âm thanh du dương, ấm áp theo một chủ đề, cốt truyện nhất định.
Để mở đầu cho chủ đề các bài hát Sli thường có phần hô ngữ lên giọng để thay cho lời chào hỏi tiếp đó mới vào nội dung của bài hát Sli. Đây được ví như chìa khóa để người hát hát được đúng, không bị chệch giọng và hòa thanh được chuẩn để khi hát vào bài chính các bè của hòa âm không bị lệch lạc và sai về giọng. Có thể nói bài hát hấp dẫn hay không những chỉ phụ thuộc vào người hát mà còn phụ thuộc rất nhiều vào lúc lấy giọng bằng câu mở đầu.
NGỌC TÚ
