Theo truyền thống, cây nêu được dựng vào ngày ông Công ông Táo (23 tháng Chạp) và đến ngày mùng 7 tháng Giêng thì hạ cây. Khoảng thời gian dựng cây nêu nhằm bảo vệ gia đình không bị ma quỷ quấy phá khi ông Công (thần đất, ông Táo (thần bếp) lên trời để báo cáo với Ngọc hoàng chuyện một năm qua của gia chủ.
Ngoài ra, người Mường thường trồng cây nêu vào ngày 28.12 âm lịch, người H’Mông dựng cây nêu trong lễ hội Gầu tào (cầu phúc hoặc cầu mệnh) tổ chức từ ngày 3 - ngày 5 tháng Giêng Âm lịch.
Lý giải về tục dựng cây nêu ngày Tết, TS. Trần Đoàn Lâm, thành viên Câu lạc bộ Đình Làng Việt, cho hay, Tết Nguyên Đán của người Việt còn gọi là Tết Cả, bởi lẽ “xuân sinh, hạ trưởng, thu liễm, đông tàng” - mùa xuân là mùa của khởi đầu mới, của vạn vật sinh sôi. Vào dịp cận Tết Nguyên Đán, trên khắp các vùng miền ở Việt Nam hầu như đều tre để dựng làm cây nêu.
Trả lời câu hỏi vì sao người dân lại chọn cây tre, ông Lâm cho biết, cây tre là biểu tượng văn hóa có ý nghĩa rất lớn đối với Việt Nam. Những cây tre xanh, thẳng không chỉ là hình ảnh cho đức tính bất khuất, mềm dẻo của nhân dân Việt Nam mà bên cạnh đó, đây còn là loại cây có đốt, chỉ một “tiết”, đọc lệch đi chính là “Tết”.
Cây nêu - cây tre với lá xanh, thân mình gai góc được dựng trước sân nhà cùng với nhiều vật treo cùng nhằm mục đích trừ tà ma bảo vệ gia chủ trong lúc ông Công ông Táo lên chầu trời. Đồng thời, đây cũng được coi là cầu nối để thần linh, gia tiên về ăn Tết với con cháu.
Các vật được treo trên cây nêu cũng rất phong phú, tùy từng vùng mà sẽ có những vật treo khác nhau. Đối với cây nêu ở vùng đồng bằng Bắc Bộ sẽ chọn treo chùm lá có gai như cành đa, lá dứa để làm vũ khí chống lại quỷ dữ.
Thêm đó là một dàn tròn treo năm con cá chép gỗ với năm màu ngũ hành: vàng, đỏ, xanh lục, xanh lam, và màu trắng. Cá chép gỗ treo trên cây nêu tương xứng với hình ảnh “cá chép hóa rồng”, tượng trưng sự phát triển, thành đạt của gia chủ.
Ngoài những vật treo trên còn có bùa tứ tung ngũ hoành (4 nét dọc, 5 nét ngang) để thay mặt cho các vị thần linh cấm kỵ quỷ dữ đến xâm phạm gia chủ; cờ 5 màu với đường lửa viền quanh tượng trưng cho sức sống mãnh liệt; đèn lồng có ánh sáng rực rỡ là tín hiệu để thần linh, gia tiên về với con cháu. Ngoài ra còn có một giỏ tre đựng trầu cau, gạo, muối... theo đúng phong tục "đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi”.
Đặc biệt, một thứ không thể thiếu trên cây nêu là dải chữ đỏ viết chữ Hán bày tỏ nguyện ước năm mới. Sau khi cây nêu được mọi người hợp lực dựng lên, gia chủ sẽ nhanh chóng vẽ một bộ cung tên bằng vôi bột.
“Xưa kia, người dân thường vẽ bộ cung tên trên cánh cổng nhà hoặc trên vùng đất trồng cây nêu hướng ra cổng để xua đuổi quỷ dữ”, TS. Trần Đoàn Lâm chia sẻ.
“Sân gạch tường vôi người quét lại - Vẽ cung trừ quỷ, trồng cây nêu”, tục dựng nêu ngày Tết đã trở thành nghi thức có ý nghĩa lớn, ăn sâu vào tâm thức của người Việt. Việc dựng cây nêu báo hiệu mùa xuân đến, là khoảng thời gian người Việt nghỉ ngơi sau cả năm vất vả trồng cây hái trái. Đến ngày hạ nêu, con người lại trở về với cuộc sống lao động hăng say thường ngày.
Tục dựng cây nêu vẫn là phong tục đẹp và được người Việt Nam bảo tồn và lưu giữ đến nay. Gắn với đời sống tâm thức của người Việt từ xa xưa, cây nêu và các biểu tượng treo cùng không chỉ còn có ý nghĩa trong đời sống thường ngày mà đã trở thành những vật có linh hồn, mang ý nghĩa tâm linh to lớn.
Bên cạnh sắc đào đỏ, tiếng pháo hoa rộn rã, cây nêu đung đưa trước sân nhà không chỉ là lời mong ước cho gia đình luôn mạnh khỏe, hạnh phúc mà còn là khởi đầu cho một năm mới đầy suôn sẻ, may mắn của người Việt.
