Bí ẩn mái nhà lợp ngược
Tôi không nhớ hết mình đã kéo thước đo bao nhiêu Gươl từ Hiên đến Giằng - tên cũ của Đông Giang ,Tây Giang và Nam Giang hôm nay. Từ những năm 1985 đến nay, năm nào cũng trở lại thăm vài vùng núi của miền Tây Bắc Quảng Nam, quan sát những ngôi nhà truyền thống mái lớp tranh, lá đang bị mất dần khi người miền núi đang chịu ảnh hưởng của kiến trúc miền xuôi.
Những năm 93-96(1) của thế kỷ trước, kiến trúc sư người Nhật, ông Shiigeda Yukata đã bị hấp dẫn bởi những ngôi nhà có mái hình mai rùa nầy nên đã lặn lội đến làng Zara, xã Tabhing huyện Giằng để nghiên cứu. Có cái gì đó trông như mái nhà của người Ainu – tộc người cổ bản địa ở phía bắc Nhật Bản. Và rất giống việc tôn thờ con vật thiêng – con trâu - nên hình tượng lặp lại kiểu trang trí các mô típ đầu trâu trên ngôi nhà truyền thống TongKonan của người Toraja ở Sulawesi, Indonesia.
Thông qua tài liệu, sách báo…cùng những thông tin trên internet ta có thể biết được nhiều kiểu nhà, những kiến trúc dẫu ở nơi rất xa nhau nhưng lại có những điểm giống nhau kỳ lạ! Sự chọn lựa ngẫu nhiên hay cố ý theo yếu tố vật thờ chắc chắn đặt nặng lên đôi tay và khối óc của những nhà “ thiết kế cổ xưa” để cho ra kiểu kiến trúc độc đáo của từng tộc người. Với người Cơ Tu ngôi nhà cộng đồng có 2 kiểu mái: Kiểu nhà có mái tròn như cái nón đội gọi là Choong Gươl (Đã từng xây dựng ở thôn Tống Cói, xã Ba, Đông Giang đã bị hỏng vào năm 2008 và đây là nhà cuối cùng).
Loại thứ hai chỉ uốn tròn hai đầu hồi thường gọi chung là Gươl mà chúng tôi sẽ đề cập đến. Người Cơ tu đã đóng góp vào kho tàng kiến trúc dân gian ngôi nhà cộng đồng – Gươl - với cách ứng xử hợp lý và khôn ngoan với môi trường thiên nhiên khắc nghiệt, khi hàng năm những kiến trúc ở vùng nầy thường xuyên bị đe dọa bởi những cơn bão biển từ phía đông vào . Chính mái nhà xuôi, tròn, uốn cong mềm mại đã hóa giải những cơn bão mạnh ,tôi chắc rằng địa bàn cư trú ngày trước của người CơTu đến tận gần vùng cửa biển ở Nam Ô của thành phố Đà Nẵng, nơi từng có những mái gươl hiên ngang đón gió biển. Vì vậy nếu ta thử dựng một ngôi nhà cộng đồng có mái đứng hứng đầy gió (hình lưỡi rìu) như Rông ở Tây Nguyên thì không phù hợp ở địa bàn cư trú nầy.
Trông Gươl là biết tiềm lực của làng
Sự phân chia hợp lý của tỉ lệ phần mái lá với thân nhà. Khi đứng bên ngoài quan sát Gươl, ta chỉ cảm nhận được mái Gươl nầy đẹp hơn mái gươl kia, nhưng chưa thể lý giải được vì sao? Vài thông tin về kỹ thuật làm gươl mà chúng tôi có được từ anh Arắc Sự, cán bộ phụ trách văn hóa xã Chaval, huyện Nam Giang cung cấp. Như những qui ước rộng - dài với nhà rộng 5mét thì chiều dài 7 mét xem như tỉ lệ 5/7, hay chiều rộng nhà bằng chiều dài của kèo đỡ mái là những thông tin khá lý thú.
Theo tập quán làng cũng như các điều kiện về nhân tài, vật lực, làng nhiều người thì dựng Gươl to, ít người thì dựng Gươl vừa .Và như vậy không thể tùy tiện to-nhỏ, rộng –dài mà chắc rằng người thợ mộc Cơ Tu đã có những kinh nghiệm của các kích thước ngày xưa dù chỉ đo bằng sải tay, cánh tay, khủy tay… Người Cơ Tu không tu bổ, phục hồi gươl như người Kinh, nếu hỏng thì làm lại mới và có thể dựng nơi khác. Chúng tôi may mắn còn giữ số đo, một số bản vẽ mà nhiều gươl dựng trước năm1995 nay đã bị hỏng và biến mất. Nhiều gươl mới dựng lại nhưng không phải gươl nào cũng đẹp .
Sự tùy tiện trong kích thước, và quan trọng nhất là sử dụng các công cụ mới trong chế tác như máy bào,…học các kiểu liên kết gỗ (mộng mẹo) của người miền và đồng thời tùy tiện chọn các đề tài trang trí khá xa lạ với văn hóa địa phương cũng sẽ giảm đi giá trị của ngôi nhà cộng đồng mà vị quan ba người Pháp Le Pichon trong những năm 30 của thế kỷ trước đã từng ca ngợi khi được nghỉ ngơi trong gươl.
