Làng Hội Kỳ nép mình bên dòng Ô Lâu (xã Hải Chánh, huyện Hải Lăng, Quảng Trị). Theo lịch sử, ngôi làng đã được thành lập cách đây hơn 400 năm. Qua thời gian, đến nay làng vẫn còn giữ được nhiều căn nhà rường cổ với nét kiến trúc độc đáo, được xem là “báu vật” của làng.
Theo thống kê, làng Hội Kỳ hiện có hơn 20 ngôi nhà trên 100 năm tuổi và 6 ngôi nhà có tuổi đời hàng trăm năm. Đây là những căn nhà có từ thời làng mới đặt chân đến khai canh, lập ấp. Những ngôi nhà cổ tại Hội Kỳ đều là nhà rường với kiến trúc cầu kỳ, độc đáo được chế tác, xây dựng qua bàn tay khéo léo của những người thợ mộc xưa.
Người dân trong làng cho hay, nhà cổ tại Hội Kỳ chủ yếu được làm bằng gỗ mít. Trước đây, tùy vào nhu cầu sử dụng và điều kiện của mỗi gia đình mà nhà được thiết kế khác nhau. Nhưng phổ biến nhất vẫn là kiểu 2 gian 3 chái hoặc 1 gian 2 chái.
Thông thường, gian giữa được gia chủ bố trí đặt làm bàn thờ Phật và bàn thờ tổ tiên. Hai gian hai bên dùng để tiếp khách và không gian sinh hoạt. Các chái là nơi ở được sắp xếp theo nguyên tắc “nam tả, nữ hữu”.
Nhìn chung các nhà rường cổ tại Hội Kỳ đều khá thấp nhưng mùa đông thì ấm, mùa hè thì mát. Có thể chống được bão. Nhưng có lẽ điều làm nên sự độc đáo của những ngôi nhà chính này là hệ thống vì kèo với hoa văn rồng phượng được chạm trổ hết sức tinh xảo, bắt mắt.
Nhiều du khách cảm thấy thích thú khi được đăt chân đến đây là có thể khám phá được những nét tinh hoa kiến trúc có thể ẩn hiện ở bất kể vị trí nào trong những căn nhà. Nhiều chi tiết dù đơn lẻ, nhưng khi nằm trong tổng thể kiến trúc không hề “chõi” nhau mà hết sức tinh tế, hài hòa.
Nội thất trong nhà cũng được chủ nhân bố trí khéo léo, hài hòa với các bức hoành phi, câu liễn, câu đối… Một số gia đình hiện tại còn lưu giữ được nhiều vật dụng cũ, làm cho không gian căn nhà thêm phần hoài cổ, mộc mạc, đậm chất xưa cũ.
Không gian bên ngoài của những căn nhà cổ cũng hài hòa với thiên nhiên, gần gũi, chân quê với những loại cây ăn trái sai trĩu quả. Nằm sát bên con sông Ô Lâu nên không khí ở làng Hội Kỳ quanh năm mát mẻ, trong lành.
Xét về mặt văn hóa và kiến trúc, những ngôi nhà cổ ở làng Hội Kỳ là nơi còn lưu giữ nhiều giá trị đặc trưng của làng quê Việt Nam. Nơi đây còn là biểu tượng cho sự tài hoa trong việc xây dựng kiến trúc của thế hệ đi trước.
Được biết, dù được xem là ngôi làng có nhiều nhà cổ nhất tỉnh Quảng Trị nhưng con số nhà cổ tại Hội Kỳ hiện nay là khá khiêm tốn. Trước năm 1975, làng có hơn 100 ngôi rường cổ nhưng vì điều kiện trùng tu khó khăn nên một số đã bị hư hỏng, phần khác đã bị chủ nhân bán đi xây dựng nhà mới theo lối kiến trúc hiện đại.
Trước sự "bốc hơi" dần những mái nhà cổ, nhiều năm qua người dân Hội Kỳ đang cố gắng tìm cách để bảo tồn và phát huy những gì còn lại. Một trong những phương án đang được tính đến đó là nghiên cứu đưa nhà cổ trở thành sản phẩm du lịch, là điểm đến để phục vụ du khách.
