“Tập thể” tưởng là một khái niệm mới sinh ra chỉ vài chục năm nay ở ta từ khi có nhà nước dân chủ cộng hoà mà không phải thế. Nó đã có từ thời nguyên thuỷ khi những nhóm người vượn còn ăn lông ở lỗ. Họ sống bầy đàn sinh hoạt chung để bảo vệ và nuôi sống nhau. Các hình thái xã hội về sau có chiếm hữu mới làm mất đi lối sinh hoạt tập thể ấy.
Tầng lớp cai trị chia thứ bậc với nhau. Tầng lớp dưới tuy cùng hoàn cảnh lao động như nhau nhưng chẳng bao giờ là một tập thể. Đó là do mong muốn và sắp đặt của tầng lớp cai trị. Họ thẳng tay trừng trị nếu manh nha một tập thể nào đó trong lòng xã hội.
Sinh hoạt tập thể có lẽ phát triển mạnh nhất thời kháng chiến chống Pháp. Bộ đội, dân công và các tầng lớp khác trong chiến khu hầu hết sinh hoạt tập thể. Ăn, ngủ, làm việc, ca hát theo thời gian biểu chung của đơn vị. Những tập thể nhỏ liên kết lại thành một tập thể lớn và đã giành chiến thắng trong cuộc kháng chiến vĩ đại ấy.
Hoà bình lập lại chỉ còn binh sĩ, công nhân và sinh viên đại học giữ lại sinh hoạt tập thể như vậy. Tuỳ theo nhiệm vụ mà mức độ sinh hoạt cùng nhau nhiều hay ít nhưng đều có đặc điểm chung là cái bếp ăn tập thể trong đơn vị, nhà máy, trường học. Cho đến tận bây giờ nhiều nơi vẫn còn duy trì bếp ăn tập thể như vậy.
Cơm tập thể của lính được chia theo cấp bậc quân hàm. Đại táo, trung táo và tiểu táo. Trong đó “đại táo” là tiêu chuẩn thấp nhất dành cho chiến sĩ. Mâm cơm vẫn được chia theo đơn vị truyền thống Việt cho sáu người như cỗ bàn ở làng. Một nồi quân dụng đựng cơm. Nồi nhỏ hơn đựng canh. Một khay quân dụng chia thành nhiều ô đựng thức ăn. Ô to nhất sẽ đựng rau. Ô nhỏ nhất sẽ đựng thịt nếu có. Những ô khác đựng mắm muối gia vị.
Cơm tập thể bộ đội có những nguyên tắc ăn uống phải chấp hành. Đại khái “Muốn cho sức khoẻ bền lâu/ Ăn đũa hai đầu nhúng bát nước sôi”. Nhúng bát vào nồi nước sôi thì dễ. Ăn đũa hai đầu phải tập gắp bằng ngón cái thì không. Nhất là hôm nào nhà bếp cho ăn lạc rang. Lính mới thường chén bay mâm cơm ít khi bỏ lại. Lính cũ hơn ăn ít quen dạ thường để lại chút cơm nuôi gà.
Thời chiến tranh bao cấp cuộc sống cực kỳ thiếu thốn kham khổ. Nhất là bữa ăn. Tiêu chuẩn tem phiếu của công nhân và sinh viên thuộc hạng thấp nhất. May còn được tiêu chuẩn gạo cao hơn dân thường. Thế nhưng hoá ra lúc ấy cơm tập thể lại giống với cơm nhà nhất. Cũng rau luộc, cá khô, bí đỏ, lạc rang... như ở nhà. Cả về dinh dưỡng và lượng thức ăn đều không khác ở nhà. Lại còn hơn ở chỗ không phải nấu và tốn kém củi đóm.
Sinh viên nội trú ăn cả ba bữa ở bếp ăn tập thể. Công nhân thường chỉ ăn một bữa trong ca làm việc của mình ở nhà máy. Sinh viên có thời gian và tiền bạc có thể mua thêm đồ ăn ở ngoài mang vào. Công nhân thường chỉ ăn đồ ăn nhà bếp nấu sẵn.
Lúc này cán bộ nhiều cơ quan không có bếp ăn tập thể phải mang cơm nhà đi ăn trưa. Gọi là cơm nhà cho sang nhưng thực ra chỉ có rau luộc, vài hạt lạc rang hoặc mấy quả cà muối chua. Họ gọi vui là “nhân sâm” và “táo tàu”.
Thường bữa trưa ăn thẳng bằng chiếc cặp lồng và thìa xúc mà chẳng cần đến bát đũa gì cả. Ngồi ăn giữa tập thể vào đúng giờ nghỉ trưa nhưng không phải là ăn cơm tập thể.
Cơm tập thể thời bao cấp cũng được nhà nước bán như hàng cơm bụi bây giờ. Chỉ khác ở chỗ cửa hàng thường rất lớn. Nhân viên đồng phục áo trắng quần xanh có in logo bằng mực đỏ trên ngực áo. Hàng chữ MDQD chạy vòng cung ôm lấy tên cửa hàng bên dưới.
Bàn ghế có chung một thiết kế bền chắc mười hàng như một. Mặt bàn bằng đá granito và ghế sắt nặng trịch. Người đến ăn cơm phải trả bằng tiền và tem gạo. Riêng thức ăn được mua thêm tuỳ ý nếu có tiền. Nhưng cũng ít người mua thêm ngoài suất ăn cố định 4 hào và chiếc tem gạo 225g.
Gọi là nhà ăn tập thể nhưng cơm ai người nấy ăn. Lịch sự thì mời người cùng bàn một câu. Quán ăn mậu dịch thường có đám người vét đĩa quẩn quanh ở đấy hàng ngày. Họ ăn bằng thức ăn thừa và cũng có khi mang về nuôi gà lợn ở nhà.
Tưởng rằng đã vĩnh viễn chia tay với cơm tập thể từ sau ngày xoá bỏ chế độ bao cấp mà cũng không phải thế. Cơm tập thể vẫn tồn tại ở dạng khác với cái tên mỹ miều hơn là tiệc đám cưới. Cũng định suất ăn bằng tiền và món ăn cố định cho từng mâm cỗ. Không thể thêm bớt chọn lựa.
Thậm chí cũng chẳng thể lựa chọn người ngồi cùng mâm với mình. Và dù gọi là cỗ nhưng thức ăn thường thừa ra chẳng ai đụng đũa vô cùng lãng phí. Riêng chuyện này thì thua xa bếp ăn tập thể ngày xưa.
Rất có thể cái ký ức về cơm tập thể thời ta đã trải qua vẫn còn ám ảnh đến tận bây giờ trong mâm cỗ cưới ở nhà hàng sang trọng.
4-2018
