Sôi động ở Bình Yên
Đến xã Bình Yên (huyện Thạch Thất), đi đâu người ta cũng bắt gặp hình ảnh những ngôi nhà hay bức tường làm bằng chất liệu đá ong. Kèm theo đó là âm thanh của tiếng đẽo, tiếng đục, tiếng mài đá kêu rè rè vang vọng cả một vùng. Từ những vỉa đá chìm sâu dưới lòng đất, những người thợ tại đây đã kỳ công chế tác đá ong thành những sản phẩm tinh xảo, cuốn hút người xem.
Được biết, những mỏ đá ong ở vùng quê xã Bình Yên thường nằm men theo các quả đồi, dưới từng lớp đất màu mỡ bên dòng sông Tích. Trước đây, đá ong thường được bà con khai thác để làm vật liệu xây dựng như móng nhà, tường rào, đình chùa, làm chum vại, kè bờ ao hay lát đường làng ngõ xóm..., Nhưng sau này, từ những khối đá vô tri vô giác, người dân xã Bình Yên đã biến tấu và có thêm nghề điêu khắc mỹ nghệ từ đá ong, mang lại nguồn thu nhập cao và ổn định.
Ông Nguyễn Văn Nhã (SN 1956, thôn Yên Mỹ, xã Bình Yên) chia sẻ, nếu đi một vòng các xã của huyện Thạch Thất như Đông Trúc, Hạ Bằng, Tân Xã, Bình Yên, Cần Kiệm, Kim Quan..., sẽ thấy có điểm đặc biệt là các nhà dân tại đây đều được xây dựng bằng gạch đá ong, gắn mạch bằng đất màu hoặc đất trộn trấu nhào nặn kỹ lưỡng nhưng vô cùng chắc chắn và cẩn thận. Hay một chỗ mà người ta không thể không ghé thăm nếu muốn tìm hiểu thêm về nghề chế tác đá ong đó là đình làng Yên Mỹ (xã Bình Yên), nơi có trụ cao đá ong cao khoảng 10m.
“Hoa văn trên đá ong rất phong phú, nhưng đẹp nhất là các loại hoa râu, hoa sắt, hoa tổ mối, hoa trai son, hoa trai than..., mỗi loại có một vẻ đẹp riêng. Tìm được những khối đá ong lớn ẩn sâu, rải rác trong lòng đất đã khó, hì hục đào để giữ nguyên khối về nhà còn khó hơn nhiều. Nghề chế tác đá ong là một công việc vất vả, không hề đơn giản, đòi hỏi người thợ phải hết sức kiên trì, cần mẫn” - ông Nguyễn Văn Nhã tâm sự.
Lưu giữ nghề truyền thống
Theo đánh giá của nhiều nhà địa chất, đá ong là vật liệu có sẵn ở các huyện Thạch Thất, Ba Vì nhưng chất lượng tốt nhất nằm ở Bình Yên. Do thành phần cấu tạo chủ yếu là oxit sắt và nhôm nên khi còn nằm sâu dưới lòng đất thì đá ong khá mềm, nhưng khi đào lên gặp không khí, đá càng để lâu càng cứng. Khi sử dụng làm vật liệu xây dựng, tường đá ong có khả năng cách nhiệt rất tốt nên thường mát vào mùa hè, ấm vào mùa đông, có độ bền cao và thân thiện với môi trường.
Cũng đang hì hục đẽo gọt khối đá ong, ông Trần Văn Bình (SN 1960, xã Bình Yên) cho biết, đá ong trong lòng đất thường có ba lớp là sản, thăn, chân. Lớp sản ở trên cùng sẽ có đặc điểm kết cấu kém, dễ bở. Phần thăn ở giữa là tốt nhất, vì mẫu hoa của đá nhỏ, có kết cấu chắc chắn. Loại chân ở dưới cùng cũng được khai thác, nhưng chủ yếu để làm những công trình đơn giản hơn. Thế hệ các cụ ở Bình Yên thường tranh thủ ngày nông nhàn ra mỏ thuổng đá, dùng xe bò cải tiến hoặc xe đạp thồ chở về. Vì công cụ khi đó còn thô sơ nên có khi họ phải tích cóp đến năm bảy tháng, một hai năm mới mới đủ vật liệu xây một ngôi nhà”.
Nhìn thì tưởng nhàn hạ, thế nhưng theo anh Nguyễn Văn Nguyên (sinh năm 1988, thôn Yên Mỹ, xã Bình Yên), nghề làm đá ong ở đây cực nhọc vô cùng. Để có được những viên đá ong “vuông thành sắc cạnh” hay những sản phẩm chế tác, người thợ đá phải kỳ công đục thuổng, đẽo gọt trong nhiều giờ đồng hồ. Có chỗ đá nhô hẳn trên mặt đất, có chỗ lại chìm sâu dưới lớp đất màu. Thợ làm nghề ở đây cả ngày chỉ quanh quẩn đục đẽo, có khi phải ăn, ngủ cùng với đá.
Đá ong khi vừa khai thác sẽ có đặc tính vừa mềm vừa giòn nên người thợ chỉ cần chạm nhẹ lưỡi cưa máy vào là khối đá có thể vỡ vụn thành cám. Chính vì vậy, công việc đào đá, tạc tượng, chạm trổ các chi tiết..., tất cả công đoạn hầu hết đều chỉ trông chờ vào chiếc thuổng cổ truyền và sức mạnh cơ bắp của người làm nghề. Từ khối đá phôi, thân đá lỗ chỗ chìm sâu dưới lòng đất, qua bàn tay và khối óc sáng tạo của người thợ đã trở thành những tác phẩm nghệ thuật có hồn.
Trao đổi với PV, ông Vương Văn Mỹ (SN 1954, thôn Yên Mỹ, xã Bình Yên) cho biết, ở Thạch Thất có nhiều loại đá ong, thế nhưng nguồn đá ong tốt nhất phải nhắc đến là xã Bình Yên. Theo ông Mỹ, nhiều cơ sở chuyên sản xuất tại đây đã linh hoạt làm ra những sản phẩm mỹ nghệ từ đá ong như đèn đá, chậu, chum, vại..., cung cấp vật liệu, thi công các công trình kiến trúc. Các sản phẩm từ đá ong ở Bình Yên hiện rất đa dạng về chủng loại, trong đó nghề chế tác đá ong mỹ thuật đang nổi trội hơn cả.
Theo thống kê của UBND xã Bình Yên (huyện Thạch Thất), trên địa bàn xã hiện có hơn 20 hộ sản xuất và chế tác đá ong. Khai thác, chế tác đá ong là nghề đã tạo ra bước chuyển mình mạnh mẽ, phát triển kinh tế địa phương. Là nghề truyền thống lâu đời, công việc này không chỉ tạo việc làm, thu nhập ổn định cho người dân mà nó còn góp phần làm diện mạo riêng biệt trong nét văn hóa, kiến trúc, tín ngưỡng nơi đây.
Để tạo điều kiện cho thanh niên theo nghề truyền thống, có việc làm, thu nhập cao, nhiều chủ xưởng tại đây đã chủ động tổ chức, chuyên môn hoá các đội sản xuất như đội khai thác, đội đẽo đá đơn giản, đội điêu khắc mỹ thuật, đội thi công công trình. Sản phẩm chế tác từ đá ong ở Bình Yên cũng vì thế mà được nhiều địa phương trong cả nước quan tâm và sử dụng: Bắc Ninh, Bắc Giang, Nam Định, thậm chí được đưa vào cả miền trung, TP.Hồ Chí Minh...
