Các vụ nổ súng dùng vũ khí có sức công phá lớn không phải là chuyện hiếm ở Brazil. Bất chấp việc có quy định kiểm soát súng chặt hơn nhiều so với nước Mỹ láng giềng, tại nhiều khu dân cư nghèo ở Brazil, cảnh sát và tội phạm vẫn thường chiến đấu với nhau bằng đủ loại “hàng nóng”, từ súng ngắn cho tới tiểu liên, súng bắn tỉa cỡ nòng lớn và tại vài trường hợp là súng phóng rocket.
Mỗi ngày ở Rio xảy ra trung bình 24 vụ nổ súng. Các vụ đấu súng lớn kéo dài nhiều giờ diễn ra phổ biến đến mức đa số không được báo chí đưa tin. Tuy nhiên, chúng vẫn để lại dấu vết sau khi đã qua đi, đó là hàng đống thi thể người chết và các vỏ đạn.
Có một câu hỏi đặt ra là các tội phạm Brazil lấy đạn từ đâu để góp phần gây ra cảnh đổ máu như hiện nay? Để có đáp án cho câu trả lời này, nhóm TIB đã hợp tác với nhiều chuyên gia từ tổ chức phi lợi nhuận Instituto Sou da Paz của Brazil, bên cạnh nhóm nghiên cứu Small Arms Survey của Thụy Sĩ. Hai nhóm này giúp TIB phân loại và đánh giá các loại vỏ đạn được sản xuất nội địa, bên cạnh vỏ đạn nhập khẩu.
Kết quả từ cuộc phân tích cho thấy một bức tranh rõ ràng: Tại cuộc xung đột vũ trang trên đường phố Rio, gánh nặng và hậu quả đè lên các cư dân nghèo khổ nhất của thành phố, trong khi lợi nhuận lại chảy đến nhiều bên trên khắp toàn cầu.
Những viên đạn thuộc các lô hàng của cảnh sát, quân đội
Tháng 8 năm ngoái, tại một khu ổ chuột nằm ở phía Bắc Rio có tên chính thức Complexo do Alemão, TIB đã thu gom được 10 vỏ đạn. Một trong số đó là vỏ đạn 7,62 - loại được sử dụng trong các khẩu súng trường tấn công - thuộc lô UZZ-18. Lô này do công ty vũ khí lớn nhất Brazil là Companhia Brasileira de Cartuchos, hay CBC, phụ trách sản xuất, gồm tổng cộng 1,859 triệu viên đạn.
13 vỏ đạn 9mm được tìm thấy tại hiện trường vụ ám sát chấn động tước đi mạng sống của thành viên hội đồng thành phố Rio, bà Marielle Franco và tài xế riêng Anderson Pedro Gomes hồi tháng 3.2018 cũng thuộc lô UZZ-18. Tương tự là các vỏ đạn trong vụ thảm sát hồi năm 2015 làm 19 người thiệt mạng tại São Paulo. Các sát thủ đều dùng đạn thuộc lô UZZ-18. Cùng năm 2015, đạn của UZZ-18 còn được sử dụng tại vụ bắn chết 2 tay buôn ma túy ở Rio.
Không vụ nổ súng nào kể trên có sự tham gia của Cảnh sát liên bang Brazil, cơ quan đã đặt mua lô đạn UZZ-18 hồi năm 2006. Giống như Cục điều tra liên bang Mỹ (FBI), Cảnh sát liên bang Brazil hiếm khi tham gia vào các vụ nổ súng trên phố. Thường thì cảnh sát xuất hiện trong các vụ này đều là lực lượng cấp bang, còn được gọi bằng cái tên khác là cảnh sát quân sự. Tuy nhiên, hồi năm 2018, trong một động thái đặc biệt hiếm có, quân đội Brazil đã phụ trách xử lý tình hình an ninh ở Rio trong gần 11 tháng. Binh lính tiến hành một loạt hoạt động an ninh tại nhiều khu dân cư, đôi khi họ phối hợp với cảnh sát bang.
Nhưng đa số vỏ đạn mà TIB thu được - 93 trong số 138 - không tới từ các vụ nổ súng mà quân đội và cảnh sát tham gia. Chỉ 43 vỏ đạn tới từ những khu vực cảnh sát có hiện diện trong ngày xảy ra vụ đụng độ. Gần như mọi loại đạn mà TIB thu được đều có dấu vết cho thấy chúng được bán riêng cho quân đội và cảnh sát quốc gia sử dụng, bao gồm cả một số loại cảnh sát chỉ dùng dưới những tình huống rất hạn hẹp.
2/3 số vỏ đạn phát hiện trên phố được sản xuất ở Brazil. Tất cả đều là sản phẩm của CBC, một công ty tư nhân hiện là cổ đông chính ở Taurus Firearms, doanh nghiệp nằm trong nhóm các nhà sản xuất súng lớn nhất Mỹ. Tại Brazil, CBC và Taurus là các thương hiệu có ảnh hưởng áp đảo trong ngành công nghiệp súng đạn.
Trong số 94 vỏ đạn sản xuất ở Brazil được tìm thấy, TIB chỉ có thể nhận dạng số lô hàng gốc đối với 52 viên đạn. Tại nhóm này, TIB cũng chỉ xác định được người mua ban đầu trên 4 trường hợp, chủ yếu do chúng đang có liên quan tới một cuộc điều tra do Văn phòng công tố bang Paraíba của Brazil.
Khi TIB đề nghị cung cấp thông tin, nhiều cơ quan chính phủ Brazil nói rằng thông tin liên quan tới các lô đạn thuộc loại nhảy cảm hoặc mật nên từ chối hợp tác.
Có một vỏ đạn đặc biệt xuất hiện sau vụ nổ súng ngày 3.7.2018 giữa cảnh sát và băng ma túy Red Command. Vụ nổ súng xảy ra ở khu ổ chuột Manguinhos tại phía Bắc Rio. Nó thuộc về lô BNS23 do Hải quân Brazil đặt mua hồi năm 2007. Nhưng Hải quân lại không tham gia vụ nổ súng ấy. Vậy, tại sao viên đạn của Hải quân lại xuất hiện trong vụ nổ súng? Chẳng ai có thể biết, hoặc như lời của TIB, là muốn trả lời cho câu hỏi này. “Cơ sở dữ liệu của Hải quân không có thông tin nào cho thấy việc mất cắp hoặc sử dụng sai bất kỳ loại đạn nào với mã kiểm tra là BNS23” - Hải quân tuyên bố với TIB.
Cần biết BNS23 là lô đạn lớn nhất mà CBC từng sản xuất, với tổng cộng hơn 19 triệu viên đạn các loại. Kích cỡ khổng lồ của lô BNS23 cũng chính là trở ngại hàng đầu khi muốn lần theo dấu vết của bất kỳ viên đạn nào thuộc lô này.
Thường thì quân đội chỉ mua đạn của súng nhỏ theo lô khoảng 10.000 viên. Bản thân các lô đạn cỡ này cũng đã gây rất nhiều khó khăn cho việc lần theo dấu vết trong tình huống có sự cố xảy ra. Cơ quan công tố Brazil gần đây đã đề nghị thu nhỏ hơn nữa kích cỡ các lô đạn mà quân đội có thể đặt mua, nhưng lại không đưa ra con số cụ thể.
Sau rốt, con số 19 triệu viên đạn thuộc lô BNS23 đã phá tan mọi giới hạn mà luật pháp Brazil định ra! 17 ngày sau vụ đấu súng ở Manguinhos, TIB lại tìm thấy một vỏ đạn khác thuộc lô BNS23 trong một khu ổ chuột cách đó gần 5km. Viên đạn này được sử dụng trong cuộc chạm súng giữa các băng buôn ma túy đối địch ở khu Complexo da Maré. Có vẻ hoạt động kiểm soát đạn của lô BNS23 là một vấn đề nan giải.
Trong số các vỏ đạn do công ty CBC sản xuất mà TIB thu thập có một mẫu đạn 7,62×39 mm với các dấu hiệu cho thấy nó chỉ được dùng cho xuất khẩu. Đây là những viên đạn không được bán ở Brazil, kể cả cho quân đội nước này.
Khi được TIB liên hệ chất vấn, CBC phản hồi rằng công ty hiện không sản xuất hoặc bán các mẫu đạn 7,62x39mm, đồng thời khẳng định lô đạn cuối cùng đã được bán hết vào năm 2005. Chẳng ai có thể trả lời rằng vì sao 13 năm sau, vào ngày 11.7.2018, các vỏ đạn thuộc lô này lại xuất hiện tại khu ổ chuột Bateau Mouche, cách Maré 16km.
Đủ loại đạn do nước ngoài sản xuất
1/3 số đạn mà nhóm TIB thu thập đã được sản xuất bên ngoài Brazil. Trong đó, đa phần được sản xuất ở Mỹ. Cụ thể, có 21 vỏ đạn do Mỹ sản xuất được tìm thấy tại 5 địa điểm khác nhau, gồm các viên 9mm do hai công ty Blazer Ammo và Federal Ammunition sản xuất. Ngoài ra, còn có 1 viên thuộc loại 38 Special do Công ty Winchester chế tạo.
Một số viên đạn nằm vất vưởng trên phố sau cuộc chạm súng giữa băng ma túy Red Command và một tổ chức vũ trang bản địa. Tổ chức này là một dạng mafia bán quân sự, do các cựu sĩ quan cảnh sát, quân đội, lính cứu hỏa... điều hành.
Trong ngày 12.6.2018, nhóm TIB đã nhặt được một vỏ đạn với biểu tượng một chữ thập nằm trong một hình tròn. Qua kiểm tra, nhóm thấy vỏ đạn là sản phẩm của công ty Fabrique Nationale Herstal và nó được sản xuất vào năm 1971 tại Bỉ.
Viên đạn 7,62 NATO, như cái tên mà người ta vẫn dùng để gọi nó, được sản xuất cho quân đội các quốc gia thuộc Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) kể từ năm 1950. Vì sao và bằng cách nào viên đạn đã 41 năm tuổi lại có thể nổ súng ở địa điểm cách nơi nó được sản xuất tới hàng ngàn cây số? Hiện đây là điều chưa được làm rõ.
Nhưng trong ngày hôm đó, lực lượng cảnh sát Civil Police - nổi tiếng vì được vũ trang tốt - đã đi vào khu vực nơi viên đạn được tìm thấy, trong hoạt động được họ thông báo với truyền thông là “chống lại hoạt động buôn bán ma túy” và một cuộc đấu súng đã diễn ra.
Cách không xa nơi vỏ đạn NATO được tìm thấy, nhóm đã nhặt một vỏ đạn thuộc kiểu dùng cho súng trường 223 Remington do Công ty quốc phòng Norinco của Trung Quốc sản xuất. Mẫu đạn 223 được thiết kế vào năm 1957 để sử dụng trong các khẩu súng trường AR-15 của Mỹ. Viên đạn trong bài này được sản xuất vào năm 1995.
Trong khi đó nước Nga, quốc gia sản xuất súng lớn thứ 2 thế giới, đã sản xuất 14 viên đạn mà nhóm TIB tìm thấy tại 3 địa điểm trong khoảng thời gian từ tháng 7 tới tháng 8.2018. 10 vỏ thuộc loại 7,62×39 mm, do các công ty Tulammo và JSC Barnaul sản xuất để sử dụng trong các khẩu súng trường như AK-47. Nhóm cũng tìm thấy 4 vỏ đạn 308 Winchester do công ty JSC sản xuất. Đội phân tích của TIB tin rằng tay súng đã sử dụng một khẩu Heckler & Koch G3 của Đức, bởi chúng dùng loại đạn này.
Tất cả vỏ đạn 308 mà TIB thu được đều có phần kíp nổ màu vàng và vỏ đạn màu bạc, cho thấy vỏ đạn từng được sử dụng một lần. Tay súng đã tái sử dụng vỏ đạn, thêm thuốc súng, đầu đạn và kíp nổ để tạo thành viên đạn mới.
Trong khi luật pháp Brazil cho phép các xạ thủ chuyên nghiệp, thợ săn, thành viên CLB bắn súng và một số đối tượng khác được tái sử dụng vỏ đạn để làm viên đạn mới, hoạt động này cần sự phê chuẩn từ phía quân đội. Nhưng chưa chắc những kẻ sử dụng các viên đạn nêu trên đã xin phép từ bất kỳ ai.
Một trường hợp khá đặc biệt là vỏ đạn sản xuất ở Nam Tư cũ, nay là Bosnia và Herzegovina. Sản xuất vũ khí từng là ngành công nghiệp chủ lực của Nam Tư cũ. Sau khi quốc gia này sụp đổ, vũ khí và đạn dược từ đây được đẩy đi khắp các chợ đen của Châu Âu.
Có vẻ như một số viên đạn đã lưu lạc tới Brazil. Nhóm TIB đã nhặt được một vỏ đạn 7,62×39 mm sản xuất cho súng AK - 47 tại một bãi sắt vụn ở Manguinhos vào ngày 20.7.2018. Cùng ngày hôm đó, một vụ nổ súng đã xảy ra giữa những kẻ buôn ma túy thuộc băng Red Command và cảnh sát làm 1 dân thường thiệt mạng, 2 người khác bị thương.
Vỏ đạn được đóng các dấu “??”. Đây là dấu hiệu nhận dạng của Công ty Igman Zavod. Ngoài ra, vỏ đạn còn có con số “1978,” cho thấy năm nó được sản xuất. Theo dữ liệu từ Liên Hợp Quốc, Brazil chưa từng nhập khẩu bất cứ vũ khí nào của Bosnia trong thập kỷ vừa qua. Nhóm không có thông tin về việc nhập khẩu vũ khí từ Nam Tư cũ trong giai đoạn trước đó.
Trong quá trình điều tra về nguồn gốc các vỏ đạn, nhóm TIB luôn nhận được rất ít sự hợp tác từ các cơ quan chức năng. Việc thiếu thông tin trong lĩnh vực vũ khí đạn dược khiến Brazil đạt được điểm rất thấp về Thước đo Minh bạch do Small Arms Survey thực hiện. Đây là một chỉ số quốc tế nhằm đo đếm sự minh bạch của các nhà xuất khẩu vũ khí. Brazil xếp thứ 43/52 nước trong danh sách, một thành tích không được vẻ vang cho lắm.
Có lẽ không phải ngẫu nhiên mà đất nước có thành tích kiểm soát vũ khí tồi và độ minh bạch kém về quản lý súng đạn lại có số vụ giết người rất cao. Năm 2018 có tổng cộng 51.589 người bị sát hại ở Brazil. Chỉ 20,7% số vụ án mạng này được giải quyết. Ở Rio, con số chỉ là 11,8%.
Trong vòng 6 năm qua, nhà chức trách đã thu giữ 960.000 viên đạn ở riêng tại Rio de Janeiro. Trong năm 2018, con số này đã là 212.000. Xét tới thực tế rằng hoạt động kiểm soát và quản lý đạn dược sản xuất trong nước rất lỏng lẻo, không khó để hình dung rằng tình hình liên quan tới đạn nhập khẩu và đạn mua bán tại chợ đen còn tồi tệ hơn nữa.
Chừng nào việc quản lý đạn dược còn chưa thay đổi, vấn nạn bạo lực chết chóc ở Brazil chưa có gì cải thiện, nếu không muốn nói là đang tồi tệ đi. Điều này thể hiện qua những con số rất rõ ràng ở Rio de Janeiro: Trong năm 2018 đã có tổng cộng 1.338 người bị giết tại thành phố.
