Chúng tôi đến Mường So đúng phiên chợ sáng ngày cuối năm. Dạo quanh một vòng chợ thì quả thật, có rất nhiều người chào mua lá ngón.
Thấy khách lạ, một người phụ nữ dân tộc Thái trắng nhanh miệng chào: “Tết có món lá ngón xào tỏi ăn thì nhất. Các chú mua nhiều chị bán 5.000 đồng/bó thôi”.
Để tìm hiểu về nguồn gốc và đặc tính của loại lá ngón ăn được, chúng tôi tìm đến nhà Già làng Lò Văn Bắc - Người nắm giữ lịch sử lâu đời của dân tộc Thái trắng.
Vừa nghe giới thiệu có nhà báo dưới xuôi lên thăm, ông Bắc cười nói: “Ở đây xa trung tâm nên cứ có khách đến thăm là chúng tôi rất vui. Lại có dịp được khoe món lá ngón ăn được của người Thái trắng. Mà chỉ Mường So chúng tôi mới có loại lá ngón này nhé”.
Theo ông Bắc, cây lá ngón không độc được phát hiện từ nhiều đời trước. Vì loại lá này nấu ăn rất ngon, có mùi thơm đặc biệt nên nhà này truyền tai nhà khác kéo nhau vào rừng hái lá ngón. Về sau, người dân lấy thân cây lá ngón về trồng tại vườn để ăn dần.
Già làng 87 tuổi cho hay, lá ngón chết người lá hình trứng thuôn dài hoặc có hình mác, đầu nhọn. Loại kịch độc này hoa màu vàng mọc thành chùm ở đầu.
Ngày trước, dân làng từng mang hai loại lá ngón này so sánh với nhau. Cây lá ngón ăn được ở xã Mường So cũng có thân leo giống như cây lá ngón độc nhưng lá tròn và ngắn hơn.
Sau một thời gian mang về trồng tại vườn, người dân phát hiện hoa của hai loại cây này cũng khác nhau. Cây lá ngón độc thường nở hoa trong khoảng thời gian từ tháng 6 tới tháng 10, còn cây lá ngón ăn được lại nở hoa vào dịp gần Tết Nguyên đán.
Từ đó, người Thái trắng ở Mường So bắt đầu dùng lá và hoa của cây này để luộc, nấu canh hoặc làm các món xào thay rau rừng. Những món ăn này dần trở nên phổ biến và quen thuộc trong những bữa cơm của dân bản.
Dẫn chúng tôi đi thăm vườn lá ngón, bà Trần Thị Thái (75 tuổi, thôn Tây Nguyên, xã Mường So) cho biết, loại cây này ra lá quanh năm, đến mùa xuân thì nhiều hoa. Do nhà bà trồng nhiều nên mỗi buổi sáng bà thường hái khoảng chục bó mang ra chợ bán với giá 3.000-5.000 đồng/bó.
“Cứ mang ra bao nhiêu là hết bấy nhiêu. Nhiều hôm không còn lá ngón để mang ra chợ bán một số người thích ăn lại vào tận nhà hỏi mua. Loại lá ngón này không chỉ xào, nấu canh mà còn thể gói thịt chua”, bà Thái chia sẻ.
Theo lời bà Thái, đặc biệt nhất, trong lễ hội Kin Lẩu Khẩu Mẩu (lễ hội ẩm thực) của người Thái Mường So ngày xuân thì chắc chắn phải có lá ngón.
Đây là dịp để người dân tạ ơn thần linh, ông bà, tổ tiên đã ban phúc cho một vụ mùa bội thu. Lễ hội Kin Lẩu Khẩu Mẩu được tổ chức tại bản Huổi Én, xã Mường So với cuộc thi nấu ăn của người Thái...
