Theo con đường quanh co, cuối cùng chúng tôi cũng tìm đến được ngôi nhà cổ trên 300 năm tuổi của gia tộc ông Nguyễn Huy Thản ở thôn Phượng Sơn, xã Trường Lộc. Dẫn chúng tôi đi là chị Lê Thị Vân Hương, cán bộ văn hóa xã. Chị Hương cho biết: “Ông Thản định cư cùng con cháu ở TP. Hồ Chí Minh nhưng vì muốn lưu giữ ‘bảo vật’ của gia đình, ông đã thuê người cháu dâu nhà ở gần kề hằng ngày trông coi, chăm sóc ngôi nhà”.
Tiếp chúng tôi trong ngôi nhà cổ, chị Nguyễn Thị Minh (cháu dâu ông Thản) cho biết: “Mọi thứ trong ngôi nhà đều có từ rất xưa, tôi được ông giao cho chăm sóc, bảo vệ nên ngày nào cũng vậy, không kể mưa hay nắng, sáng dậy là sang nhà mở cửa, lau dọn bụi bặm các vật dụng. Do đã ngôi nhà có tuổi đời hàng trăm năm nên cách đây 7 năm, ông Thản đã về thay lại mái ngói, tránh mưa dột và ẩm thấp làm hư hỏng nhà và các vật dụng bên trong”.
Quan sát một vòng trong ngôi nhà cổ, có 3 gian thông nhau, các gian nhà được phân chia bằng các cột, đồ đạc vật dụng bên trong được bố trí rất ngăn nắp, gọn gàng, các vật dụng gia đình đều rất cổ kính; hệ thống xà, cột, kèo bằng gỗ được khắc chạm rất tinh xảo. Trong nhà treo rất nhiều bức hoành phi khắc bằng chữ Hán Nôm.
Nằm cách đó không xa là ngôi nhà cổ có tuổi thọ trên 200 năm tuổi. Là người hầu như gắn bó cả cuộc đời mình với ngôi nhà này, cụ Trần Thị Lan cho biết: “Tôi lấy chồng về đây thì ngôi nhà đã có rất lâu rồi. Đến bây giờ, ít nhất nhà này cũng phải có tuổi thọ trên 200 năm. Nhìn bên ngoài, nhà rất thấp và nhỏ nhưng nhờ được làm bằng gỗ nên rất mát mẻ vào mùa hè và ấm cúng về mùa đông”.
Điểm chung của những ngôi nhà cổ ở đây là chất liệu đều được làm bằng gỗ, chủ yếu là gỗ lim - loại gỗ có độ bền, sức chống chịu cao trước những khắc nghiệt của khí hậu, thời gian...
Những ngôi nhà này còn là địa điểm để giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ, mặt khác đây còn là địa điểm lý tưởng cho các đoàn làm phim về làng quê Việt Nam lấy bối cảnh ghi hình. “Tháng nào cũng có đoàn tham quan hoặc đoàn làm phim đến mượn làm nơi để quay phim, chụp ảnh. Cách đây mấy ngày, có đoàn làm phim của tỉnh Nghệ An cũng sang mượn nhà để quay phim”, chị Nguyễn Thị Minh cho biết thêm.
Qua khảo sát của Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh năm 2016, tại xã Trường Lộc hiện có hàng chục ngôi nhà gỗ được thiết kế theo phong cách cổ xưa; trong đó có 10 ngôi nhà trên 100 năm tuổi. Những ngôi nhà cổ này đều được đưa vào diện cần bảo tồn để phát huy giá trị văn hóa truyền thống.
