Những nhà tập thể đầu tiên ở phố không có thiết kế cho nhiều gia đình sinh sống. Người thuê thường chỉ được sử dụng phần diện tích trong căn buồng của mình. Tất cả những diện tích khác từ hành lang, cầu thang, khu vệ sinh, nhà tắm, bếp đun và mảnh sân đều là của tập thể. Những ngôi nhà kết cấu hiện đại hơn còn có cả sân thượng cũng nằm trong danh sách diện tích tập thể.
Làm thế nào để sử dụng chung một mảnh sân nhà tập thể là chuyện phải bàn bạc thống nhất khá lâu ở tổ dân phố. Trong một khối phố có nhiều tổ dân phố và cũng nhiều nhà ở tập thể theo cách được phân chia như vậy. Người ta sẽ họp bàn để đi đến thống nhất tuyệt đối phải tôn trọng những diện tích tập thể. Đại khái sân chung có bể nước rửa rau vo gạo chỉ được sử dụng khi có việc cơm nước bát đũa. Chuẩn bị bữa ăn xong phải tự mang vào bếp chung hoặc về nhà mình nấu nướng. Ăn xong mang bát ra rửa, dồn cơm canh thừa vào vại nước gạo tập thể. Cái vại nước gạo thần thánh ấy hàng ngày có người đến lấy mang về nuôi lợn. Cuối tháng người xin nước gạo lại mang đến vài chiếc chổi quét sân kể như trao đổi hàng hóa. Những cái chổi ấy cũng chỉ dùng để quét mảnh sân chung và công trình vệ sinh. Không ai được phép mang nó về nhà mình. Mảnh sân thượng nếu có sẽ là cái sân phơi tập thể. Tài sản của mỗi gia đình trên ấy chỉ là một sợi dây thép tự chăng. Quần áo phải phơi đúng dây nhà mình nếu như không muốn bị rút nhầm.
Một ngôi nhà tập thể như thế không tránh khỏi những lúc có cỗ bàn. Người ta nhường nhau chỗ ngồi làm cỗ một cách tự giác. Gia đình có cỗ bàn cũng nhanh chóng thu dọn trả lại mảnh sân cho tập thể khi đã xong việc. Sống với nhau độ chục năm sau thì cả khu nhà thuộc lòng lịch giỗ chạp của nhau. Họ biết trước như thế và chuẩn bị cơm nước nhà mình từ sớm để nhường chỗ cho gia đình có việc.
Mảnh sân chung còn là nơi giặt giũ quần áo. Đôi khi cánh đàn ông và trẻ con còn có thể đứng tắm ở đấy. Buồng tắm thường nhường cho đàn bà. Đàn ông và trẻ con chỉ dùng nó để thay quần áo khi tắm xong. Đàn bà ngày ấy lúc tắm thường hay hát. Không những chỉ để khán giả bên ngoài nghe mà còn có thể kéo dài thời gian thư giãn trong nhà tắm. Tuy nhiên nhiều chị lợi dụng việc này để hát những bài dài cỡ như “Trước ngày hội bắn” (Trịnh Quý). Và còn giả cả giọng đàn ông trong ấy khiến cho hàng xóm không nỡ nào giục giã. Hát tình ca thế thôi nhưng trai gái ở phố hiếm khi thành thân với người ở cùng số nhà tập thể. Ít ra thì việc “Môn đăng hộ đối” ở nhà tập thể là không tìm đâu ra được. Người ở mặt phố chắc chắn có địa vị xã hội hoặc giàu có hơn những người ở trong. Nhưng hơn hết nếu có thành thân thì sẽ phải bỏ qua giai đoạn “tìm hiểu” khi đã quá hiểu về nhau. Mà giai đoạn tìm hiểu hình như là quan trọng nhất trong mọi cuộc hôn nhân chẳng cứ gì thời bao cấp.
Cuối những năm ‘70 đầu ‘80 là thời kỳ bao cấp cực điểm khó khăn. Khái niệm “tập thể” hao mòn nhiều nhất trong thời gian này. Mọi thứ trước đây dùng tập thể thì nay biến thành tư nhân gần hết chẳng cứ gì mảnh sân. Dân số các nhà tập thể tăng nhanh cộng với điện nước thiếu thốn trầm trọng đã biến mảnh sân tập thể thành chỗ để thùng trữ nước. Dần dà mỗi nhà quanh sân lấn chiếm ra quây tường che kín lại thành nhà mình. Cái vại nước gạo công cộng là thứ biến mất đầu tiên. Chẳng phải vì hết chỗ mà chính là chẳng còn thấy thức ăn thừa đổ đi nữa. Người ta phải giữ ý với nhau khi có miếng ăn hơn hàng xóm. Vặt lông gà âm thầm trong nhà mình gói ghém mang vứt sọt rác. Gà luộc chín cũng dùng kéo cắt để không phát ra âm thanh dao thớt hơn người. Sợi dây phơi trên sân thượng tập thể cũng dần hết tác dụng. Mọi thứ phơi ở đấy đều có thể mất trộm kể cả sợi dây.
Những khu tập thể lớn dĩ nhiên cũng không thoát khỏi tình trạng lấn chiếm. Người tầng 1 lấn chiếm sân chung, tầng 2 trở lên lấn chiếm khoảng không xây dựng “chuồng chim” rất mạo hiểm nhếch nhác. Thật ngạc nhiên, khái niệm ở tập thể mất đi cho dù vẫn những con người ấy. Và nhà nước cũng đã bắt đầu nhìn nhận ra vấn đề không thể xây dựng những khu nhà tập thể có nhiều diện tích sử dụng chung như trước được nữa. Người ta buộc phải xây dựng những khu nhà tập thể mới với khái niệm căn hộ riêng biệt. Nghĩa là chỉ còn chung nhau cái cầu thang và hành lang đi lại mà thôi. Chẳng sao cả. Dù căn hộ riêng biệt thì cũng vẫn nằm trên mảnh đất sở hữu tập thể toàn dân.
Thế nhưng khái niệm “tập thể” sẽ tồn tại mãi mãi dù chẳng còn mảnh sân chung nào cả. Chưa thấy ai đơn ca bài hát “Bước chân trên dãy Trường Sơn” (Vũ Trọng Hối) kể cả các nghệ sĩ lớn của hai dòng nhạc chiến tranh cách mạng và bolero thời thượng. 7.2018
