Người Việt tự hào có riêng một dòng trống đồng Đông Sơn nổi tiếng khắp thế giới từ khoảng 300 năm trước công nguyên. Trên thân trống là những hình khắc đặc trưng của một nền văn minh lúa nước không tìm thấy ở bất cứ đâu trên thế giới. Nền văn minh này còn được tiếp tục duy trì cho đến tận ngày nay là một minh chứng rõ nét về nơi sản sinh ra nó. Một vài bộ tộc người Mường hiện vẫn còn giữ tục lệ đánh trống đồng trong các nghi lễ cầu cúng.
Chiếc trống đồng hơn hai nghìn năm tuổi tất nhiên ta không thể biết chắc rằng nó đã từng phát ra âm thanh như thế nào. Có thuyết cho rằng nó là dàn nhạc cụ gồm nhiều trống có âm vực khác nhau.
Cũng có thuyết cho rằng nó là công cụ hiệu triệu của các thủ lĩnh bộ lạc. Và có thuyết lại cho rằng nó là vật tượng trưng cho quyền lực mà không dùng để làm công cụ phát thanh. Chỉ biết rằng thứ âm thanh kim loại ấy không giống như những chiếc trống da trâu bây giờ. Người Việt hiện đại quen với tiếng trống gỗ căng da trâu từ lúc thiếu thời. Đó là một công cụ thông tin dùng chung cho cả nông thôn thành thị suốt chiều dài lịch sử đất nước.
Ngày đầu tiên đến trường, lũ trẻ đã được làm quen với tiếng trống báo hiệu giờ vào học ba hồi chín tiếng. Giờ giải lao giữa các tiết là một hồi ba tiếng. Trống được sản xuất thủ công nên không thể có hai chiếc giống nhau như đúc kể cả kích thước cũng như tiếng kêu.
Trẻ con may mắn được học ở ngôi trường có chiếc trống kêu vang, đanh, gọn thường ngấm ngầm tự hào mang khoe với đứa khác. Chỉ có chuyện trống trường tao kêu vang hơn trống trường mày mà có lúc vật nhau huỳnh huỵch ngoài vỉa hè. Tất nhiên chẳng bao giờ phân thắng bại là bởi giờ học trong phố trùng nhau. Chẳng bao giờ chúng có thể nghe hai chiếc trống ở cùng cự li để mà so sánh.
Nhưng những cái trống có tật ở tiếng kêu thì phân biệt rõ. Những trống không đủ căng ngày mưa đánh lên ì oạp run run. Trống thủng bị thoát âm phậm phạch như vỗ thúng. Đó là còn chưa kể đến sức khoẻ và tình trạng tâm lí của người đánh trống. Nhà ông bảo vệ đánh trống trường mà có chuyện buồn thì tiếng trống hôm ấy cũng uể oải chểnh mảng loạn nhịp.
Tang trống được làm thủ công bằng gỗ mít xẻ cong thành “dăm” ghép lại kín khít. Đai mây to đánh vào tang chắc nịch. Da trâu cái bào kĩ phơi khô bưng lên trống chốt bằng đinh tre chi chít. Trống kĩ bó sơn mài màu chu sa đỏ chót và vẽ rồng bằng vàng quì tinh xảo. Trống mộc để nguyên màu gỗ hun rơm lên nước nâu bóng.
Tất cả trông vào bàn tay và lương tâm người thợ. Thợ kĩ chọn lựa gỗ và da trâu nghiêm cẩn. Những mối ghép bào phẳng lì mát tay kể cả vết đinh tre bưng trống. Thợ ẩu sờ lên tang trống vẫn lẩn nhẩn vết ghép chưa bào nhẵn. Gỗ xấu ít lâu co ngót cong vênh làm trống mất tiếng, kêu lè phè hổn hển như trâu thở.
Những năm tháng chiến tranh lan ra miền Bắc, nghề làm trống không còn thịnh vượng nữa. Tất cả những trống dùng cho việc vui chơi, múa sư tử ngày rằm Trung thu không ai sản xuất vì không còn người chơi. Người ta bận bịu lo lắng cái ăn cái mặc và bom đạn hàng ngày. Trống trường cũng vì thế mà chịu vạ lây. Nhiều ngôi trường ở nông thôn đã không còn chiếc trống sơn đỏ uy nghi ngày khai giảng. Những chiếc trống trường thời gian này được chế tạo thô ráp cẩu thả đến mức tận cùng. Tiếng trống trường vì thế cũng không còn đứa trẻ nào quan tâm đến nữa.
Nhiều năm sau hoà bình, tiếng trống trường mới được khôi phục như ta thấy bây giờ. Đã nhiều lần vài ai đó muốn thay tiếng trống trường bằng chiếc chuông điện hiện đại. Nhưng thất bại hoàn toàn. Tiếng trống ở các trường phổ thông vẫn là lựa chọn chưa bao giờ cũ.
Tiếng trống trường không chỉ dành cho học sinh mà thôi. Nó tác động ngay cả đến phụ huynh của chúng. Là những người dù đã lâu hay vừa mới tạm biệt mái trường. Tiếng trống trường đã vang vọng rất sâu và rất xa vào ký ức của những người từng đi học. Thay đổi một kí ức là chuyện tầm phào chẳng để làm gì. Tiếng chuông điện trong trường phổ thông làm nó giống như cơ quan đoàn thể hội họp nào đó. Cái uy nghiêm mực thước của môi trường giáo dục hình như cũng lỏng lẻo hơn nếu thiếu đi tiếng trống.
Giờ thì mỗi mùa khai giảng ta đều thấy ngự trị trên lễ đài của mọi ngôi trường là một chiếc trống sơn đỏ chót được trang trí hoa lá đặt trên giá trống vững chãi. Dùi trống riêng ngày khai trường cũng được bọc vải đỏ gác ngay ngắn một bên. Trường nào có nhiều quan hệ thì sẽ mời được các lãnh đạo đến chúc mừng và đánh những hồi trống đầu tiên khai giảng năm học mới. Trường nhỏ ít quan hệ thì thầy hiệu trường thường là người đánh những hồi trống ấy. Kể cũng hơi bất công. Bác bảo vệ già quanh năm đánh trống thì đến ngày khai giảng chỉ được phép chuẩn bị chiếc trống mà thôi.
Nhưng lũ trẻ có nhận xét riêng của chúng. Và vẫn vô tư cười. Tiếng trống của bác bảo vệ già chúng đã thuộc lòng từ lâu kể cả những chỗ vấp váp. Không một ai có thể đánh trống hay bằng ông ấy.
9-2017
