Từ gốc tích của làng
Các cổ sử như Ô Châu cận lục của Dương Văn An, Phủ Biên tạp lục của Lê Quý Đôn cho biết, Cẩm Phổ là một trong những làng cổ đầu tiên được thiết lập trên đất Quảng Trị. Lúc trước làng có tên là Bào Phổ, mãi đến thời vua Đồng Khánh triều Nguyễn làng mới đổi tên thành Cẩm Phổ. Ngày nay Cẩm Phổ thuộc xã Gio Mỹ, huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị. Làng Cẩm Phổ có địa thế phong thủy độc đáo, và sông Cánh Hòm đẹp như một bức tranh thủy mặc. Những cồn đất xa gần đó đây gắn liền với câu chuyện lịch sử làng, rằng khi mới sơ khởi dân nơi đây đã chứng kiến một đàn hạc trăm con đến bay lượn tìm chỗ đậu. Nhưng chỉ có 99 cái cồn nên đàn hạc bỏ đi mất, sau này người làng đã hiệp lực đắp thêm một cồn đất nữa gọi là cồn Hạc.
Chuyện xưa có là huyền sử hay không, nhưng mặc nhiên, đó là một chứng tích của sự đồng cam cộng khổ để xây dựng hương thôn bao đời người dân Cẩm Phổ.
Đến hương vị loại bánh cổ truyền nức tiếng
Từ hàng trăm năm về trước, cứ mỗi dịp Tết đến xuân về, các gia đình tại Quảng Trị, tùy theo mỗi vùng lại làm ra các loại bánh cổ truyền để dâng cúng ông bà tổ tiên và mời khách bạn đến chúc Tết. Như ở huyện Gio Linh, trước dây vào dịp Tết cổ truyền thì đồng bào làng Hà Trung hay làm bánh in, làng Gio Mai làm bánh thuẫn, làng Nhĩ Thượng làm bánh học, làng Cẩm Phổ làm bánh chì.
Người dân làng Cẩm Phổ vẫn thường ca tụng món bánh chì của quê mình bằng câu thơ: “Mời cô, mời cậu, mời dì/ Về thăm Cẩm Phổ thưởng thức món bánh chì nếp Lân”. Các ngày lễ, Tết của gia đình trong làng đều phải có món bánh này. Qua hàng trăm năm nay, đối với người dân Cẩm Phổ thì bánh chì không chỉ là hương vị trong cuộc sống mà còn là nghi lễ tâm linh. Thể hiện sự biết ơn trời đất đã cho mưa thuận gió hòa, để mùa màng bội thu đem lại cuộc sống ấm no cho mọi nhà.
Tìm hiểu về ngọn nguồn của bánh này, mới hay người sáng tạo ra và truyền dạy lại cho dân làng là một nữ nhân, bà có tên là Lê Thị Lụa. Theo lời kể thì bà đã đem hạt giống nếp từ xứ Thanh vào, vốn là loại nếp cái hoa vàng, tuy nhiên khi trồng vào các chân ruộng tại vùng Cẩm Phổ thì cho ra một loại nếp dẻo thơm đặc biệt. Còn loại bánh chì ngày nay của làng Cẩm Phổ xuất thân cũng từ bánh dày truyền thống của dân tộc có nhiều ở các vùng miền phía Bắc. Tuy nhiên, chính nguyên liệu tốt và cách thực hiện công phu đã tạo nên chất lượng của bánh chì Cẩm Phổ.
Theo chia sẻ của ông Nguyễn Văn Thới, nghệ nhân làm bánh chì làng Cẩm Phổ thì chất lượng nguyên liệu quyết định sự thành công của mẻ bánh. Nguyên liệu gồm có nếp cái Lân và nhân, gồm có đậu xanh, mè, đậu lạc. Các loại hạt này phải trồng tại các chân ruộng của làng Cẩm Phổ mới có vị đặc biệt, mua ở các vùng khác chất lượng kém hẳn.
Qua giai đoạn thăng trầm như bao làng nghề truyền thống, ngày nay bánh chì Cẩm Phổ đã hồi sinh thương hiệu. Những chiếc bánh mịn màng, ngọt lành đã đi ra khỏi lũy tre làng, lên những mâm cổ cúng gia tiên hoặc lễ tiệc cưới hỏi ở các vùng gần xa trong và ngoài tỉnh. Loại bánh này thường được dâng cúng tổ tiên trong những ngày Tết, ngày giỗ và các dịp lễ hội cổ truyền.
