“Người Thế chấp” mười năm nhặt gạch

2 giờ và mười năm 

Năm 1998, tôi nhận giải B (không có giải A) - Giải Báo chí toàn quốc, thể tài phóng sự điều tra với bài viết “Người Thế Chấp”. Thời điểm này, sức lan tỏa của bài báo được ví tương đương như một “quả bộc phá” góp phần hoàn thiện Luật Đầu tư nước ngoài vừa mới manh nha. Sau đó bài báo được một vài khoa báo chí ở các trường đại học chọn làm phóng sự mẫu, dạy cho sinh viên. Đó là bài phóng sự điều tra viết về một phần cuộc đời trên đất Đà Nẵng của kỹ sư tên Janis Freisberg - người Latvia - Giám đốc Nhà máy thủy tinh màu, liên doanh giữa Công ty Thủy tinh Latvia và Trường Đại học Bách khoa Đà Nẵng (ĐHBK Đà Nẵng).

Câu chuyện bắt đầu từ sự bội ước của đối tác Việt Nam, đẩy liên doanh vào tình trạng lao đao mà, Janis là người chịu nhận lãnh hậu quả pháp lý cũng như nỗi thống khổ suốt gần 10 năm trời trên một vùng đất xa lạ. Sự việc kéo dài từ khi nhà máy thủy tinh màu ra mẻ sản phẩm đầu tiên, đến ngày đối tác Việt Nam dùng biện pháp mạnh “cưỡng chế” tháo dỡ toàn bộ nhà máy ném ra lề đường. Giám đốc Janis ngồi trên đống phế liệu kêu cứu; các cơ quan chức năng lúc này cũng “bó tay” không gỡ được, tôi đã có mặt và viết bài phóng sự điều tra “Người Thế Chấp” trong vòng 2 giờ đồng hồ gửi ra cơ quan. Một bài viết hơn hai nghìn chữ, nhưng có thể nói đó là công trình “nhặt gạch” suốt mười năm tôi theo đuổi sự kiện.

Tôi nhớ ngày sản phẩm đầu tiên của nhà máy ra đời, Janis đưa ra thị trường trong Hội chợ Thương mại Xuân Đà Nẵng năm 1988. Trong không khí mua sắm sôi nổi cho ngày Tết, gian hàng thủy tinh màu của Janis buồn hiu, lèo tèo, không mấy khách hỏi thăm, mua bán. Ông buồn ra mặt, đi ra, đi vào kéo tay từng người khách đưa vào gian hàng. Lúc đó, một người nước ngoài trực tiếp ra đứng bán hàng ở hội chợ còn lạ lắm. Thấy thương cảm, tôi tiếp cận phỏng vấn, viết bài về sản phẩm này. Từ đó về sau, thành quen có sự kiện hoặc khó khăn gì, ông đều tìm tôi để chia sẻ tâm sự.

Và cái gì đến, phải đến! Chỉ trong hai năm liên doanh giữa Nhà máy thủy tinh Latvia và ĐH Bách khoa Đà Nẵng đã sớm sụp đổ, trong đó ngoài nguyên nhân sản phẩm không phù hợp với thị trường, có lý do bên phía ĐHBK Đà Nẵng không góp vốn. Janis lay lắt trên đất Đà Nẵng suốt 10 năm ròng để giữ đống tài sản, mỗi ngày mai một của công ty. Do lúc này Latvia chưa có cơ quan ngoại giao tại Việt Nam; một phần công ty mẹ cũng khó khăn nên Janis gần như không nhận được bất kỳ khoản kinh phí nào từ quê nhà. Để sống sót, ông làm đủ nghề. Từ trồng rau, nuôi gà, đến làm chả cá, xúc xích hun khói bỏ mối cho các nhà hàng… Và đỉnh điểm, một ngày ĐHBK Đà Nẵng đã kiên quyết “cưỡng chế” nhà máy, đẩy Janis ra đường để lấy lại đất.

Cái kết có hậu 

Hay tin, tôi đến ngay hiện trường và lúc này Janis đã được công an đưa về trụ sở, sau khi ông “biểu tình ngồi” trên đống phế liệu nhà máy kêu cứu giúp đỡ. Sau đó tôi về viết ngay bài phóng sự điều tra gửi ra cơ quan. Lúc đó đã chiều muộn, phóng sự là chuyên mục “xếp hàng”, nên hiếm khi cho phép phóng viên chen ngang. Khoảng nửa tiếng sau, trực Thư ký tòa soạn lúc này là Trần Duy Phương, điện ngay vào báo tôi, đưa ngay bài phóng sự đi vào ngày mai. Tôi hiểu Duy Phương lúc này xúc động sau khi đọc bài viết, vì ít nhiều cũng là du học sinh của Liên Xô cũ.

Khuya, trước khi báo đưa đi nhà in, anh Trần Đức Chính, lúc này Phó Tổng Biên tập trực nội dung gọi thêm tôi lần nữa và bảo: “Đăng xong “tao” bóc đưa ngay qua dự thi Giải Báo chí quốc gia kỳ này luôn. Bảo đảm có giải cao”.  Thật lòng tôi viết bài này trong cơn xúc động mạnh, thậm chí đoạn kể lại cảnh ông lò dò đi chợ mua cá vụn sớm, về làm chả cá để bán cho nhà hàng, kiếm sống, thương ông mà nước mắt rơi trên bàn phím.

Suốt hơn một tháng sau khi bài báo được đăng, hàng trăm cú điện thoại, thư bạn đọc từ mọi nơi gọi về Báo Lao Động để xin địa chỉ, gửi quà hoặc đến thăm chia sẻ với Janis. Một anh thủy thủ tàu viễn dương còn mang cả một thùng đồ hộp, trứng cá muối Latvia lên tặng cho ông làm thức ăn… Và đỉnh điểm là qua Đại sứ quán Nga tại Đà Nẵng, phía Latvia đã can thiệp, chuyển tiền cho Janis mua vé về nước. Công ty Thủy tinh màu Latvia quyết định “bỏ tất cả tài sản” và yêu cầu Janis trở lại làm việc tại công ty mẹ ở quê hương. Từ bài báo, một số công ty thủy tinh phía Bắc đã mời ông làm cố vấn kỹ thuật, với mức lương cao. Janis ở lại Việt Nam hơn 3 năm chuyển giao kỹ thuật thủy tinh màu cho một số cơ sở rồi mới về cố quốc.

Năm đó, đúng như dự đoán của Phó Tổng Biên tập Trần Đức Chính, phóng sự “Người Thế Chấp” đạt giải B (không có giải A) trong Giải Báo chí toàn quốc năm 1998. Và hơn hết, sau ngày bài báo ra đời, câu chuyện “Người Thế Chấp” đã có một cái kết rất có hậu, sau hơn 10 năm bế tắc.