Cũng may ngày này không có phiên xử nào, tôi có thể thư thái ngồi ở Văn phòng để dõi theo nét mặt, cử chỉ, trạng thái tâm lý của từng ứng cử viên, không khí náo nhiệt trong khán phòng được bố trí những lá cờ đầy màu sắc của Đại học Hofstra, Long Island, bang New York.
Mỗi thể chế đều có những luật lệ bầu cử riêng biệt, phụ thuộc theo nguyên tắc và cách thức tổ chức bộ máy quyền lực nhà nước. Tôi chăm chú nghe cuộc tranh luận trực tiếp được tổ chức vào giai đoạn cuối của cuộc bầu cử Tổng thống Hoa Kỳ, sau khi các đảng chính trị đã đề cử ứng viên của mình với sự tò mò và háo hức nhất định. Điều bất ngờ đầu tiên là sự trái ngược trong phán đoán về tình trạng sức khỏe vì đây là kỳ bầu cử của hai ứng cử viên lớn tuổi nhất nếu trở thành Tổng thống. Cho đến cận thời điểm tổ chức tranh luận, bà Clinton bỗng nhiên lăn đùng ra ốm mất mấy ngày, nghe đâu bị viêm phổi, trong khi ông Trump đưa ra giấy chứng nhận bác sĩ chứng minh sức khỏe sung mãn, còn cho cả phóng viên chạm tay kiểm tra mái tóc thật của mình. Vậy mà, suốt hơn 90 phút đứng đối đáp, tranh luận trực tiếp, bà Clinton càng nói càng khỏe, nụ cười tươi nở thường trực trên môi, còn ông Trump húng hắng ho khan, phải liên tục uống nước để nhấp giọng cho trong hơn…
Điều cảm nhận thứ hai là tuy Ủy ban tranh luận Tổng thống lưỡng đảng chọn Lester Holt thuộc đài NBC làm người dẫn dắt cuộc tranh luận với các chủ đề liên quan đến việc làm sao đạt được sự thịnh vượng, hướng đi và cách thức bảo vệ nước Mỹ, nhưng dường như ông ấy vẫn chưa kiểm soát tốt việc các đối thủ chen lấn vào thời gian trình bày ít ỏi của người kia. Với 6 phân đoạn dài 15 phút, một chủ đề chiếm hai phân đoạn, người dẫn dắt đã phân định ranh giới rõ ràng từng nội dung, nhưng có vẻ một số câu trả lời chưa thỏa mãn được hết người nghe. Nhiều vấn đề mâu thuẫn trong quan điểm của hai ứng cử viên đã từng phát biểu trước đây như tương lai của TPP, vấn đề đánh thuế với người giàu, vấn đề kiểm soát vũ khí và nạn bạo lực… chưa được giải quyết triệt để tại cuộc tranh luận này.
Điều cảm nhận thứ ba là tôi hơi hụt hẫng khi chứng kiến ngôn phong tranh luận tại một sự kiện trọng đại trực tiếp cho gần 100 triệu người theo dõi. Thật ra, sau nụ cười và cái bắt tay thật chặt trước khi bước vào vị trí tranh luận, như thường thấy, hai ứng cử viên không ngại bộc lộ những ngôn từ có tính chua cay nhất. Nghịch lý là trong cuộc tranh luận đầu tiên, mức độ chỉ trích những chuyện cá nhân đối thủ của ông Trump không còn căng thẳng như vòng ngoài, trong khi bà Clinton lại tận dụng những sơ hở trong phát ngôn của ông Trump thể hiện thái độ phân biệt chủng tộc, khinh miệt phụ nữ, về nhóm dân thiểu số và vấn đề hạt nhân. Những từ mà bà Clinton trích dẫn trong phát biểu của ông Trump mô tả phụ nữ cho thấy dường như ở Hoa Kỳ, chuyện “bới lông tìm vết” nhằm tấn công đối thủ không có một giới hạn nào. Chuyện bà Clinton yêu cầu ông Trump công khai hồ sơ thuế, ngược lại ông Trump yêu cầu bà Clinton công khai nội dung các thư điện tử đã bị xóa cũng được đẩy đến tận cùng, Tuy nhiên, cuối buổi tranh luận, hai ứng viên vẫn bắt tay một cách lịch thiệp, như thể họ chưa nói những điều tệ hại nhất về nhau.
Điều cảm nhận thứ tư là nhận thức về vai trò của pháp luật trong việc giải quyết các vấn đề phát sinh trong xã hội. Thường thì ở nhiều quốc gia, việc phủ kín phạm vi điều chỉnh các quan hệ xã hội bằng pháp luật được coi là một chủ trương hàng đầu. Do đó, thật thú vị khi nghe ông Trump vốn dĩ là một doanh nhân lại nói về cải cách hệ thống luật pháp bằng cách phải cắt giảm các đạo luật vì nó quá nhiều. Trong khi đó, bà Clinton khẳng định “ai nấy đều cần tôn trọng luật pháp và được luật pháp tôn trọng” khi đề cập mối quan hệ căng thẳng giữa cảnh sát và người da đen xảy ra thời gian qua.
Điều cảm nhận cuối cùng là sau tranh luận, nhiều hãng truyền thông thực hiện ngay các cuộc thăm dò bằng cách cho nhân viên gọi điện cho các cử tri đăng ký, hỏi họ nghĩ gì về cuộc tranh luận. Chỉ ít giờ sau, các cuộc thăm dò công khai kết quả và dường như bà Clinton là người chiếm ưu thế sau cuộc tranh luận truyền hình trực tiếp. Ngay trong phạm vi gia đình, vợ tôi mặc dù là một luật sư và con trai đầu đã không ngại ngần “bỏ phiếu” ủng hộ ông Trump về “sự khác lạ của một phong cách mới”, còn tôi và cậu con trai thứ hai vừa tốt nghiệp khóa đào tạo luật sư đương nhiên ủng hộ bà Clinton là người cùng “phe”. Kết quả cuối cùng được phân định bởi lá phiếu của cô con gái út khi nghiêng về bà Clinton, với lý do rất giản dị là ông Trump có “thành kiến với phụ nữ”…
Có lẽ, đã từng trải nghiệm trên cương vị ngoại trưởng, từng đến 112 quốc gia, vùng lãnh thổ, trả lời chất vấn của nghị viện 9 giờ đồng hồ liên tục, với bản lĩnh của một luật sư, bà Hillary Clinton tỏ ra bình tĩnh và vượt qua những khoảnh khắc khó khăn trong cuộc tranh luận trực tiếp đầu tiên tốt hơn ông Donald Trump.
