Nếu tôi nhớ không nhầm, “Thời nắng lịm” có lẽ là tác phẩm văn học đầu tiên viết về nước CHDC Đức (Đông Đức 1949 - 1990) kể từ sau ngày sát nhập vào CHLB Đức không đổ máu, không phí thời gian, sức người sức của… đến với bạn đọc Việt Nam. Trước đây, văn học Đông Đức được xuất bản khá nhiều ở Việt Nam. Một đất nước (cùng với Tây Đức) ra đời rất không bình thường (so với Tây Đức, nhỏ bé hơn về mặt diện tích, chỉ bằng non nửa, dân số bằng ¼) tiềm lực kinh tế yếu kém hơn người anh em phía Tây, lại là một nền “cộng hòa của công nhân và nông dân”, sau chiến tranh bị Liên Xô ép buộc phải bồi thường chiến tranh, trong khi Tây Đức nhận được hàng tỉ USD của Mỹ qua kế hoạch Marshall, do đó sự chênh lệch về vị thế chính trị - kinh tế là quá lớn. Nhưng nền văn học - nghệ thuật ở Đông Đức vẫn có những tác giả lớn, tác phẩm lớn, tầm thế giới, vì bất cứ ở hoàn cảnh nào người Đức vẫn là người Đức.
“Thời nắng lịm” rõ ràng là có yếu tố tự truyện. Eugen Ruge (sinh năm 1954) có bố là người Đức, mẹ là người Nga ở vùng Ural. Tác giả gọi đây là tiểu thuyết gia đình với 4 thế hệ. Một trong những nhân vật chính - quan trọng nhất - của tiểu thuyết là Kurt, con trai út của bà Charlotte, đã từng bị đày rồi lấy vợ, có con ở Liên Xô đến gần 20 năm mới trở về Đông Đức. Rõ ràng theo quan điểm “chính thống” của người Đức thì đây không phải là gia đình Đức thuần chủng, nếu không vì chính tiểu sử của tác giả, có thể người đọc nghĩ đến cuộc hôn phối gượng ép của người Nga - với người Đức (hay chính là Liên Xô và CHDC Đức). Kurt sau này trở thành giáo sư, nhà hùng biện lừng danh, một trong những “nhà sử học có năng suất lao động cao nhất CHDC Đức”, chuyên nghiên cứu về giai cấp công nhân Đông Đức, toàn bộ công trình có độ dày ngang ngửa bộ Lenin toàn tập, đã khiến ông lao tâm khổ tứ suốt 30 năm, hành hạ gia đình ông suốt 30 năm… nhưng nay tất cả “đều thành đống giấy lộn”. Chỉ sau gần 10 năm nhà nước CHDC Đức biến mất, ông suy sụp, bắt đầu từ mất tiếng, không làm được gì nữa, kể cả việc đánh răng, không thể tự chùi đít, chỉ còn biết ăn để sống sót. Bà vợ Nga của ông đến khi mất cũng không hòa nhập được vào đời sống xã hội của người Đức. Mẹ ông, bà Charlotte, không theo các con sang Nga, ở lại Đức hoạt động, bị lộ phải theo chồng ngụy trang - sau là chồng - sang Mexico để giúp Liên Xô “xây dựng mạng lưới tình báo”. Cũng từng là nhà báo, từng làm ở một viện hàn lâm, nhưng thực chất bà cũng chỉ là người cố tự học không mấy thành công. Những thế hệ kế tiếp nhau như Alexander, con của ông Kurt, cháu bà Charlotte đã từng bỏ đi (sang Mexico như để tìm cách giải thoát nhưng cũng chẳng để làm gì) rồi trở về (dù Đông Đức đã biến mất), đã từng đi làm, từng có nhiều vở kịch được dựng, ăn nằm với cả đống đàn bà, nhưng giờ ở tuổi xế chiều mọi việc vẫn chẳng đâu vào đâu…
 |
Người dân bên phía Tây Berlin ngắm nhìn sang phía Đông. |
Cậu con trai Markus của Alexander - thế hệ trẻ nhất trong câu chuyện gia đình từ lúc thơ dại chỉ ở với mẹ - cho đến khoảng một năm trước khi Đông Đức sụp đổ - chỉ là một cậu bé chán chường, thờ ơ với tất cả, khinh bạc, bất cần…
Eugen Ruge viết không theo lịch đại mà đan xen từng chương với các năm tháng khác nhau, nhưng chương mở đầu và kết thúc đều ghi năm 2001. Với cuốn tiểu thuyết đầu tay này, dù đã cố gắng dụng công, có sử dụng kỹ thuật sân khấu và phim điện ảnh tài liệu, một ngón nghề mà tác giả khá thuộc - là cần thiết, nhưng xem ra không thật thành công. Rất tiếc là một số nhân vật chính dù trải qua nhiều thăng trầm, từng sống ở nhiều nơi khác như Đức, Nga, Mexico…. nhưng vẫn không để lại nhiều dấu ấn sâu sắc. Đôi khi bạn đọc có cảm giác đang xem một bộ phim tài liệu dài. Dù không biết tiếng Đức, nhưng theo thiển ý của tôi, có lẽ đây chưa phải là bản dịch tiếng Việt xuất sắc, có những chỗ văn còn khẩu ngữ Việt - thậm chí có thể thấy tiếng địa phương quê người dịch - một vài cách dịch đại từ nhân xưng vẻ như có phần khiếm nhã, gây hiểu nhầm cho bạn đọc.
Nhưng dù sao, đây cũng là sách đáng đọc, bởi nó viết về một thời về một đất nước giờ không chỉ có nắng đã tắt hẳn, mà chính nó cũng biến mất mãi mãi…
