Nói đến Thành phố Hồ Chí Minh, có lẽ mọi người nghĩ ngay đến 1 trong 5 thành phố trực thuộc trung ương của Việt Nam. Đây là một thành phố nằm ở phía Nam, có diện tích 2.095km2, với dân số 7.981.000 người (thống kê năm 2014). Tuy nhiên, trong bài này, tôi không có ý định bàn về những thông tin mang tính “bách khoa tri thức” về một thành phố lớn nhất đất nước, có vị trí quan trọng về kinh tế, xã hội, văn hóa, du lịch… này.
Ngày 2.7.1976, theo ý nguyện của nhân dân, Quốc hội nước Việt Nam thống nhất quyết định đổi tên thành phố Sài Gòn thành “Thành phố Hồ Chí Minh”. Cái tên này đã quá quen thuộc với mọi người dân Việt Nam và bạn bè thế giới. Tuy nhiên, về mặt ngôn ngữ, tổ hợp này đã có sự tranh luận về cách viết. Nếu viết hoa toàn bộ (Thành Phố Hồ Chí Minh) thì không có vấn đề gì. Nhưng nếu viết thường, đang có sự không nhất quán về chính tả. Viết là “thành phố Hồ Chí Minh” giống như viết tên các thành phố khác: “thành phố Hà Nội”, “thành phố Hải Phòng”, “thành phố Huế”, “thành phố Cần Thơ”,… hay viết là “Thành phố Hồ Chí Minh” (viết hoa cả chữ “Thành”)?
Trước hết, ta phải hiểu rằng “thành phố” là một danh từ phân cấp trong đơn vị hành chính Việt Nam (tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, thành phố thuộc tỉnh, thị xã, huyện…). Như vậy, nói “thành phố X” cũng giống như nói “thị xã Y”, “huyện Z”… Các tên gọi phân cấp đứng trước (tỉnh, thành phố, huyện…) được dùng như danh từ chung, vì vậy không viết hoa. Nhưng với trường hợp “Thành phố Hồ Chí Minh” thì cả tổ hợp 5 âm tiết này được sử dụng như một đơn vị định danh riêng. Với một số ngôn ngữ khác thì khi đặt tên thành phố gắn với tên người, người ta tạo nên một kết hợp 2 thành tố. Thí dụ, trong tiếng Nga trước đây, thành phố mang tên Lênin viết là “Leningrad” (Lenin + grad (mà gorod trong tiếng Nga là “thành phố”). Tương tự, thành phố mang tên Stalin sẽ là “Stalingrad” (Stalin + grad). Như vậy, “Thành phố Hồ Chí Minh” là tổ hợp tên riêng. Ta phải viết đầy đủ chứ không thể viết “Hồ Chí Minh” để chỉ địa danh này. Do đó, phải viết hoa chữ “Thành” là âm tiết mở đầu cho cụm từ định danh trên.
Qua thống kê của chúng tôi, gần như đa số các văn bản và báo chí hiện nay đều thống nhất viết là “Thành phố Hồ Chí Minh”. Chỉ có điều, khi viết tắt hai chữ “thành phố”, lại có xu hướng “lưỡng phân” thành hai cách: TP và Tp. Những người viết “Tp” trong “Tp Hồ Chí Minh” muốn giữ nguyên hiện trạng viết hoa khi tắt hóa từ này (giống như viết “Nxb” (Nhà xuất bản) chứ không viết “NXB”). Cách viết như vậy đã được nhiều người hưởng ứng vì “mô phỏng” đúng tuần tự viết hoa của các tổ hợp.
Chúng ta biết, trong tiếng Việt, khi tắt hóa những tổ hợp từ, người ta viết hoa toàn bộ để phân biệt: Trường Đại học Bách khoa = Trường ĐHBK, chủ nghĩa xã hội = CNXH, hợp tác xã = HTX, sinh viên = SV… Nếu viết kiểu mô phỏng như trên thì “Viện Ngôn ngữ học” sẽ là “VNnh”, “Độc lập” sẽ là “Đl”, “Công nghiệp hóa & Hiện đại hóa” sẽ là “Cnh & Hđh”… Viết như thế chắc chắn là không ổn vì không tạo ra một đơn vị từ tắt đúng quy cách, dễ nhận diện (trừ một số trường hợp, để tránh nhầm lẫn với một đơn vị tắt đã có. Chẳng hạn, viết “tiến sĩ” là “TS” thì “thạc sĩ” phải viết là “ThS” (không trùng với “TS”), trong các công văn, ký hiệu “thông tư” là “TT” thì “thủ tướng” sẽ viết tắt là “TTg” (ví dụ: Thông tư của Thủ tướng Chính phủ, số 212/TT-TTg))...
Do đó, trong tổ hợp “Thành phố Hồ Chí Minh”, khi viết tắt, sẽ có hai khả năng: TP Hồ Chí Minh, TPHCM. Cách viết “Tp Hồ Chí Minh”, “Tp HCM”, “Tp. Hồ Chí Minh” (thêm dấu chấm) là không phù hợp.
