Phiên toà sơ thẩm xét xử vụ án liên quan đến Ngân hàng Phát triển Việt Nam Chi nhánh Minh Hải, có sự tham gia của hàng chục bị cáo và đương sự, người liên quan, với gần 40 luật sư. Bên cạnh lý do bị cáo đầu vụ bị đột quỵ trên đường từ TP Hồ Chí Minh xuống, có chuyện vắng mặt luật sư bào chữa cho một bị cáo khác bị truy tố ở khung hình phạt bắt buộc phải có luật sư chỉ định. Khi quyết định hoãn phiên tòa lần thứ ba, ai cũng hiểu Hội đồng xét xử nhận thức được một cách rõ ràng sự cần thiết phải bảo đảm quyền bào chữa, cũng như cần trưng cầu giám định tình trạng sức khoẻ của bị cáo đầu vụ. Một số luật sư trẻ của Đoàn Luật sư tỉnh Cà Mau đã được phân công bào chữa theo yêu cầu của Toà án, coi đây vừa là trách nhiệm, đồng thời là cơ hội để tích lũy kinh nghiệm hành nghề.
Trong khi đó, tại phiên toà xét xử vụ án xảy ra ở Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Chi nhánh Bến Thành, sau khi hồ sơ chuyển sang Toà án, tôi nhận trách nhiệm bào chữa cho bị cáo là Giám đốc chi nhánh bị truy tố hai tội danh “tham ô tài sản” và “nhận hối lộ” mà khung hình phạt lên tới mức tử hình. Khi phiên tòa được mở, trong phần thủ tục tôi đã đề nghị Hội đồng xét xử xem xét về sự vắng mặt của luật sư bào chữa theo yêu cầu chỉ định của Tòa án, đồng thời kiểm tra lại việc sau khi hồ sơ được trả điều tra bổ sung, quá trình lấy lời khai bị can hoàn toàn không có mặt luật sư. Điều này dẫn đến giá trị của các chứng cứ buộc tội chưa bảo đảm căn cứ về mặt pháp lý. Sau gần ba ngày tiến hành thẩm vấn, do nhiều vấn đề mâu thuẫn trong việc đánh giá bản chất hành vi và các tội danh quy buộc cho các bị cáo, Hội đồng xét xử quyết định tiếp tục trả hồ sơ để điều tra bổ sung lại.
Thật ra, ở những vụ án lớn nêu trên, khi tiến hành điều tra bổ sung, tôi hình dung có thể những người tiến hành tố tụng nghĩ đơn giản do vụ án đã chuyển sang giai đoạn xét xử ở Tòa án, nay trả lại thì không cần sự có mặt của luật sư khi tiến hành hỏi cung. Theo suy nghĩ của tôi, nếu nhận thức như vậy là không đúng, vì tội danh khởi tố bổ sung có khung hình phạt cao nhất, bắt buộc phải có sự tham gia của luật sư, nếu không sẽ bị coi là vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng. Theo quy định tại Điều 4 Thông tư liên tịch số 01 ngày 27.8.2010, đây là trường hợp “có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng” quy định tại Khoản 3 Điều 168 và điểm (c) Khoản 1 Điều 179 của BLTTHS. Nghĩa là trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng đã không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, không đầy đủ các trình tự, thủ tục do BLTTHS quy định, đã xâm hại nghiêm trọng đến quyền, lợi ích hợp pháp của người tham gia tố tụng hoặc làm ảnh hưởng đến việc xác định sự thật khách quan và toàn diện của vụ án.
Ngoài ra, có một thực tế là một số cơ quan điều tra và điều tra viên không quan tâm đến việc áp dụng đúng tinh thần và nội dung Thông tư số 70 ngày 10.10.2011 của Bộ trưởng Bộ Công an quy định chi tiết thi hành các quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2003. Thông tư này chủ yếu quy định việc bảo đảm quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can; quyền của người bào chữa trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự do Cơ quan điều tra trong Công an nhân dân thụ lý. Điều 4 của Thông tư quy định khi giao quyết định tạm giữ cho người bị tạm giữ quyết định khởi tố bị can cho bị can, điều tra viên phải đọc và giải thích cho họ biết rõ về quyền, nghĩa vụ của người bị tạm giữ, bị can và lập biên bản giao nhận Quyết định. Trong biên bản phải ghi rõ ý kiến của người bị tạm giữ, bị can về việc có nhờ người bào chữa hay không và giải quyết theo từng trường hợp cụ thể đối với bào chữa theo yêu cầu hay bào chữa chỉ định.
Sở dĩ tôi phải đề cập đến những quy định tưởng chừng khô khan nói trên là do những việc tuy nhỏ, nếu không nhận thức đầy đủ và tuân thủ thì dẫn đến những hệ quả rất lớn. Đó không chỉ là việc vi phạm về mặt tố tụng khi không bảo đảm quyền bào chữa của người bị tình nghi buộc tội đã được Hiến pháp quy định, mà còn ảnh hưởng đến tiến độ điều tra, truy tố và xét xử bị kéo dài do phải hoãn phiên tòa hoặc phải trả hồ sơ điều tra bổ sung. Có lẽ, nhiều người chưa tính đến thực tế phát sinh, do việc phiên tòa bị hoãn đến ba lần, biết bao chi phí liên quan công tác tổ chức phiên toà hình sự lớn, nhân sự bảo vệ và hỗ trợ tư pháp, rồi các chi phí đi lại, ăn ở mà các đương sự và luật sư từ khắp nơi trên cả nước khi đến tham dự phiên tòa tại địa phương ở tận cùng đất nước. Riêng vụ án xảy ra ở Ngân hàng Agribank Chi nhánh Bến Thành bị trả hồ sơ quá nhiều lần, bản thân bị cáo là Giám đốc chi nhánh bị tạm giam gần bốn năm rưỡi, không biết chi phí tố tụng và tổn hại về tinh thần đã bị tiêu hao đến mức độ nào…
Khi nữ thẩm phán được phân công chủ toạ phiên toà ở TP Hồ Chí Minh thông báo quyết định trả hồ sơ, bà không nhắc gì đến những vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng nói trên. Nhưng có lẽ, trong thâm tâm, tôi hiểu bà không thể bỏ qua vấn đề vai trò của luật sư bào chữa, bởi đây chính là cơ sở bảo đảm việc tôn trọng quyền con người trong hoạt động tư pháp và thực hiện nguyên tắc tranh tụng tại phiên tòa.
