Theo sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ do Nội các triều Nguyễn biên soạn, Lê Ngọc Bình (1785 -1810) là vị công chúa đặc biệt của lịch sử Việt. Bà là con gái út của vua Lê Hiển Tông, sau trở thành vợ của 2 đời vua là Cảnh Thịnh Hoàng đế Nguyễn Quang Toản nhà Tây Sơn và vua Gia Long của triều Nguyễn.
Sử sách ghi lại bối cảnh rối ren của nước ta thế kỷ 18, khi vua Lê mất đi quyền hành chính trị ở nước Đại Việt, chỉ là một vị vua bù nhìn. Quyền lực thực sự tập trung vào các chúa Trịnh ở phía Bắc (Đàng Ngoài) và các chúa Nguyễn phía Nam (Đàng Trong).
Giữa thế kỷ 18, nông dân bần cùng nổi dậy khởi nghĩa ở khắp nơi. Trong đó, tiêu biểu là phong trào khởi nghĩa của anh em nhà Tây Sơn gồm Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ ở Bình Định.
Lấy danh nghĩa "phù Lê diệt Trịnh", sau khi đánh bại nhà Nguyễn ở Đàng Trong, năm 1786, Nguyễn Huệ đưa quân ra tiêu diệt chúa Trịnh, tiến vào Thăng Long yết kiến vua Lê. Ông được vua Lê phong làm Nguyên súy dực chính phù vận, Uy quốc công, đồng thời gả con gái là công chúa Ngọc Hân, khi đó mới 16 tuổi.
Hai năm sau, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế tại Huế, niên hiệu Quang Trung, Ngọc Hân được phong là Hữu cung hoàng hậu. Họ có với nhau 2 người con là công chúa Bảo Ngọc và hoàng tử Quang Đức.
Năm 1792, Nguyễn Huệ đột ngột qua đời, hoàng tử Quang Toản (con trai Nguyễn Huệ và hoàng hậu Bùi Thị Nhạn) lên ngôi năm 10 tuổi, niên hiệu Cảnh Thịnh. Triều Tây Sơn rơi vào hoàn cảnh khó khăn khi Cảnh Thịnh còn nhỏ, quyền lực rơi vào tay Thái sư Bùi Đắc Tuyên (cậu ruột Quang Toản) và nhóm quyền thần.
Năm 1795, Thái sư Tuyên bị dẹp, thái hậu Lê Ngọc Hân làm mối em gái mình là Lê Ngọc Bình cho Quang Toản. Ngọc Bình trở thành hoàng hậu nhà Tây Sơn năm 12 tuổi.
Hoàng hậu Lê Ngọc Bình sinh năm 1783, là con út của vua Lê Hiển Tông và Chiêu nghi Nguyễn Thị Điều. Thời đó, dân gian lưu truyền Ngọc Bình nổi tiếng xinh đẹp, cơ thể còn toát ra mùi hương vô cùng cuốn hút.
Cuộc hôn nhân của Ngọc Bình và Hoàng đế Cảnh Thịnh khiến các mối quan hệ trở nên phức tạp. Ngọc Hân - Ngọc Bình vừa là chị em, vừa là mẹ chồng nàng dâu. Vua Quang Trung và Cảnh Thịnh vừa là cha con, vừa là hai chàng rể của hoàng đế Lê Hiển Tông.
Tháng 5.1801, Nguyễn Ánh đánh đến Phú Xuân, vua Cảnh Thịnh bỏ chạy về Bắc Hà, bỏ lại Ngọc Bình và một số cung nữ. Nguyễn Ánh đuổi tới, thấy Ngọc Bình xinh đẹp, ăn nói dịu dàng nên muốn lấy làm vợ.
Năm 1802, sau khi đánh bại Tây Sơn, Nguyễn Ánh lên ngôi hoàng đế, niên hiệu Gia Long.
Bất chấp sự phản đối kịch liệt của quần thần rằng "thiên hạ thiếu gì đàn bà mà lấy thừa vợ của giặc", Gia Long nói: "Tất cả giang sơn này, cái gì mà ta không lấy từ trong tay giặc, cứ gì một người đàn bà?".
Mặt khác, bộ "Quốc sử di biên" do Phan Thúc Trực soạn có đoạn, Thế Tổ (Gia Long) đến kinh thành Thăng Long, hào mục bắt anh em Nguyễn Quang Toản (vua Cảnh Thịnh lên dâng vua), Lê Ngọc Bình cũng bị dâng nộp.
Sau khi vào cung, Ngọc Bình được Gia Long phong làm Chiêu nghi, sinh được hai hoàng tử và hai công chúa. Bà mất năm 1810, khi mới 27 tuổi, được ban thụy là Cung Thận Đức phi, an táng tại làng Trúc Lâm.
Năm 2008, tẩm mộ được cải táng về đồi Mâm Xôi, thuộc khu Đồng Chầm, phường Hương Hồ, thị xã Hương Trà.
Như vậy, trong cuộc đời 27 năm ngắn ngủi, Lê Ngọc Bình đã cưới 2 vị vua thuộc 2 triều đại đối địch. Đồng thời, bà cũng là con gái của một vị vua triều đại trước.
Do đó, dân gian sau này có câu ca dao truyền tụng về cuộc đời của vị công chúa đặc biệt: "Số đâu có số lạ lùng/ Con vua lại lấy hai chồng làm vua".
