Tết Hàn thực được dịch nghĩa theo nghĩa chữ Hán thì "Hàn" là lạnh, "thực" là ăn, "Tết Hàn thực" là Tết ăn đồ lạnh. Lễ tết này có nguồn gốc từ Trung Quốc theo một câu chuyện ly kỳ truyền tụng nhiều đời. Và từ sự giao lưu văn hóa nên vào ngày 3.3 âm lịch người Việt cũng tổ chức lễ tết này, tuy nhiên, ở mỗi nước lại có những đặc trưng riêng trong mâm cỗ cúng.
Những cuốn sách như 100 điều cần biết về phong tục Việt Nam hay Văn khấn nôm tại nhà – Tập văn cúng gia tiên hướng dẫn khá kỹ về cách chuẩn bị mâm cúng cho Tết Hàn thực. Theo đó, mâm lễ cúng ngày Tết Hàn thực gồm: bánh trôi, bánh chay, hương, hoa, trầu cau. Cụ thể, cách chuẩn bị từng món trên mâm cỗ cúng đủ đầy, trọn vẹn như sau:
Bánh trôi, bánh chay
Trong mâm lễ cúng Tết Hàn thực, không thể thiếu món bánh trôi, bánh chay. Theo nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Sinh, số lượng bánh trôi, bánh chay “chuẩn” nhất trong mâm cúng là 5 hoặc 3 bát bánh trôi, 3 hoặc 5 bát bánh chay.
Bánh trôi làm bằng bột nếp nhào nặn với nước, có nhân bằng đường. Đường làm nhân bánh trôi ngon nhất là đường phên Dương Liễu, Cát Quê.
Bánh chay cũng làm bằng bột nếp nhào nặn với nước và cũng có nhân, nhưng nhân bằng đậu xanh nấu chín. Đỗ để làm nhân bánh cũng phải là giống đỗ tiêu, hạt nhỏ, thơm.
Bánh chay được đựng trong bát, chan thêm một chút chè đường quấy với bột đao hay bột sắn dây ướp hoa bưởi.
Hương, hoa, trầu cau
Trong lễ cúng dù to hay nhỏ, người Việt đều không thể thiếu nén hương, hoa tươi và trầu cau để trên ban thờ. Do vậy, vào ngày Tết Hàn thực, mâm cúng cũng sẽ không thể thiếu những thứ này.
Ly nước sạch
Mỗi lần thắp hương gia tiên, người nhà đều không quên thay một ly nước sạch trên bàn thờ. Dịp tết Hàn thực cũng cần phải có một ly nước sạch. Nước là thể hiện cho tâm của gia chủ.
Mâm ngũ quả
Tùy từng mùa, gia chủ chọn 5 quả có màu sắc khác nhau như màu xanh, đỏ, vàng, tím... để đại diện cho ngũ hành, dâng cúng tổ tiên thể hiện lòng hiếu thảo và ước mong những điều tốt lành.
Một số lưu ý
Ngày nay, nhiều gia đình thường “chuộng” bánh trôi chay nhiều màu sắc để thắp hương, dâng lên ông bà tổ tiên. Theo các chuyên gia văn hóa, điều này không đúng với nguyên gốc và những ý nghĩa của ngày lễ Hàn thực.
Bánh trôi nguyên bản là màu trắng, hình tròn đầy thể hiện cho khát vọng về những điều tốt đẹp, viên mãn tròn đầy, tinh khiết trong cuộc sống.
Ngoài ra, vào ngày lễ này, các gia đình không cần chuẩn bị “mâm cao, cỗ đầy”, bày vẽ các thủ tục tốn kém mà chỉ cần thành tâm, dâng bánh trôi, chay lên ban thờ ông bà, tổ tiên, nguyện cầu những điều tốt đẹp, an lành trong cuộc sống.
