Dòng họ công thần
Nguyễn Khoa Đăng là hậu duệ của bậc công thần khai triều của các chúa Nguyễn là ông Nguyễn Đình Thân. Năm Mậu Ngọ 1557, ông Nguyễn Ư Kỳ, nguyên Thái phó triều Lê và là cậu ruột của tướng Nguyễn Hoàng theo Nguyễn Hoàng vào trấn thủ xứ Thuận Hóa, có dẫn theo một người con nuôi mới lên sáu tuổi, tên là Nguyễn Đình Thân (1553 - 1633), vốn là người ở làng Trạm Bạc, huyện An Dương, phủ Kinh Môn, trấn Hải Dương (nay là tỉnh Hải Dương).
Ông Thân làm tướng trải hai triều chúa là Nguyễn Hoàng và Nguyễn Phúc Nguyên, rồi sau đó, con cháu ông thay nhau làm quan cho các chúa Nguyễn. Nguyễn Đình Khôi (1594 - 1678), là con ông Thân, được chúa ban tước Thuần Mỹ nam. Năm 1636, chúa Nguyễn Phúc Lan dời phủ chúa từ vùng Bắc Thuận Hóa về làng Kim Long (huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên), ông Khôi cũng đến nhập tịch ở huyện ấy và được phép chúa Nguyễn cho đổi từ họ Nguyễn Đình thành họ Nguyễn Khoa (chữ Khoa có nghĩa là khoa cử).
Ông Khôi có người con là Nguyễn Khoa Danh được ban tước Cảnh Lộc bá. Ông Danh có người con trai duy nhất là Nguyễn Khoa Chiêm, làm quan đến chức Chánh đoán sự, tước Bảng Trung hầu và là một danh sĩ giỏi thơ văn. Ông Chiêm là tác giả của sách “Nam triều công nghiệp diễn chí” soạn vào khoảng năm 1719, là cuốn tiểu thuyết chương hồi viết về chuyện các chúa Nguyễn khai phá vùng Thuận – Quảng và chiến tranh với chúa Trịnh, trải qua 5 đời chúa Nguyễn đầu tiên, mở đầu từ lúc chúa Nguyễn Hoàng đem quân vào trấn thủ Thuận Hóa vào năm 1558 và kết thúc khi chúa Nguyễn Phúc Thái mất vào năm 1691. Bộ truyện có 30 hồi này được độc giả hiện nay quen thuộc với bản dịch mang tên gọi “Trịnh Nguyễn diễn chí”.
Nguyễn Khoa Đăng là con thứ của Nguyễn Khoa Chiêm, được mô tả là người thông minh từ nhỏ. Mười tám tuổi, ông ra làm quan, lần lượt trải đến chức Nội Tán kiêm Án sát sứ, Tổng tri Quân quốc Trọng sự, tước Diên Tường hầu. Ông nổi danh là người có mưu lược, trung thực và đức độ.
Người dám đòi tiền nợ của trưởng công chúa
Sử sách nhà Nguyễn chép rằng, Nguyễn Khoa Đăng tính tình nghiêm khắc, ngay thẳng, không nể kẻ quyền thế. Thời đó, các hoàng thân quốc thích ăn tiêu xa xỉ, thường mượn tiền kho, lâu trả lại, ông xin đòi nợ, tâu với chúa rằng: “Phép làm nên bắt đầu từ người thân trước thì việc mới thành được”, Chúa nghe theo lời của ông.
Có một trưởng công chúa (chị ruột của chúa) nợ tiền công rất nhiều, các thuộc viên không ai dám đến cửa đòi nợ. Nguyễn Khoa Đăng liền sai vài người thị tỳ rình trưởng công chúa từ phủ đi ra, liền giữ kiệu lại, đòi nợ. Bà chúa này giận quá, vào cung, khóc lóc tố với nhà chúa rằng: “Chúa thượng lại không bênh vực được chị à? Nội tán sao dám làm thế!”. Chúa an ủi bảo rằng: “Phép nước thi hành từ người thân trước, Nội tán chấp hành đúng phép, thì làm thế nào được?”, rồi Chúa bèn cho tiền để bà chúa trả nợ. Từ đó các hoàng thân quốc thích mắc nợ đều đem tiền trả, không dám để chậm nữa.
Tuy nhiên những sự chặt chẽ của Nguyễn Khoa Đăng có khi cũng thái quá. Bộ “Đại Nam liệt truyện”, phần “Truyện các danh thần” của chúa Nguyễn, kể rằng ông từng nghiêm ngặt hạn chế việc mua thịt, ai mua nhiều thì bắt tội. Những kẻ quyền quý vai vế cho là bất tiện, phần nhiều oán ghét ông. Một hôm có ông Quốc thúc (chúa ruột của Chúa, có thuyết nói là Luân quốc công) đón ông đến nhà, mời ăn cơm muối. Nguyễn Khoa Đăng từ chối, ông Quốc thúc cười nói: “Anh không ăn cơm muối được sao lại cấm người ta ăn cơm thịt”. Đại loại những chuyện như vậy khiến ông chuốc oán của nhiều người.
Vụ án ăn trộm dưa
Nội tán Nguyễn Khoa Đăng được người đời truyền tụng về tài xử án mưu trí, như một “Bao Công” của Việt Nam. Sử sách viết: “Trước kia cùng cha là Chiêm giữ việc chính sự, Đăng có tài xét việc nhất là giỏi phán đoán, phát hiện kẻ gian vạch rõ việc kín như thần”.
Một giai thoại về tài xử án của ông, là “Vụ án trộm dưa” nổi tiếng. Câu chuyện truyền tụng rằng có người trồng dưa, đêm bị kẻ khác dùng xẻng phá hủy, không biết thủ phạm là ai. Người chủ dưa đem việc đến cửa quan thưa kiện. Nguyễn Khoa Đăng lập tức cho thu hết xẻng của các người trong làng, và ra lệnh ai nấy biên tên vào xẻng. Rồi sai người lấy lưỡi liếm vào xẻng thì thấy một cái xẻng có vị đắng. Đem tra xét người chủ xẻng, quả nhiên người ấy phải nhận tội đã phá hủy dưa của láng giềng và bị chịu phạt theo pháp luật.
Một giai thoại khác cũng được ghi lại trong Đại Nam liệt truyện, là vụ có một người hàng dầu bị người mù lấy trộm tiền. Khi người hàng dầu phát giác, người mù lấy cớ là mắt mù, không thú nhận. Người hàng dầu đến kiện, Nội tán Nguyễn Khoa Đăng sai đem tiền trong túi người mù thả vào trong chậu nước, quả nhiên có váng dầu nổi lên, người mù phải nhận tội.
Phá cướp truông Nhà Hồ
Thời xưa, truông Nhà Hồ là vùng rừng rậm, đoạn nằm giữa xã Vĩnh Chấp, Vĩnh Linh, Quảng Trị và xã Sen Thủy, Lệ Thủy, Quảng Bình ngày nay. Đầu thời chúa Nguyễn, vùng này có nhiều trộm cướp. Lúc Nguyễn Khoa Đăng đang là Nội tán, có vụ kẻ cướp ở truông Nhà Hồ ăn cướp giấy của lái buôn, không truy được dấu vết gì. Người lái buôn đem việc ấy đến kiện. Ông thong thả sức dân sở tại mỗi người phải khai họ tên quê quán nộp quan, mỗi người một bản. Nhu cầu giấy lên cao, giá giấy do đó đắt lên, tên kẻ cướp thấy thế đem giấy ra bán. Nhân thế, bắt được bọn cướp giấy.
Sử sách ghi lại: “Đường rừng Nhà Hồ (Hồ Xá) thường có giặc cướp tụ họp, người đi đường sợ hãi. Chúa sai Đăng đi kinh lý đất ấy. Đăng tới đặt phép bắt cướp, lệnh cấm nghiêm minh. Từ đó bọn cướp im bặt”.
Giai thoại dân gian lại kể chuyện để bắt bọn cướp ở truông Nhà Hồ, Nguyễn Khoa Đăng cho làm những hòm gỗ kín có lỗ thông hơi vừa một người ngồi, có thể mở được từ phía trong, rồi cho võ sĩ mang vũ khí ngồi vào trong. Sau đó, ông sai quân sĩ đóng giả dân thường, khiêng những hòm ấy qua truông, ra vẻ như khiêng những hòm của cải nặng, đồng thời đánh tiếng có một vị quan to ở ngoài Bắc sắp sửa về quê sẽ đi qua truông mang theo nhiều hòm của cải quý. Bọn cướp nghe tin, liền phục kích đuổi đoàn người hộ tống, cướp số hòm ấy về tận sào huyệt.
Về đến nơi, vừa đặt hòm xuống thì các võ sĩ bật nắp hòm cầm vũ khí xông ra đánh giết bọn cướp, cùng lúc phục binh của triều đình từ ngoài kéo vào, chẳng mấy chốc, đảng cướp bị dẹp tan.
Từ đó, nhân dân mới sáng tác thêm hai câu hát tiếp nối vào hai câu ca dao xưa:
Thương em anh cũng muốn vô
Sợ truông nhà Hồ sợ phá Tam Giang.
Phá Tam Giang ngày rày đã cạn,
Truông nhà Hồ Nội tán cấm nghiêm.
Ngoài ra, bờ biển Tam Giang gọi là xứ Bàu Ngược (xã Vĩnh Xương và Kế Môn, thuộc huyện Quảng Điền), nước sâu sông cong, mùa thu đông thường có gió to sóng dữ khiến thuyền đi hay bị đắm. Ông cho dân đào và nắn thẳng sông ấy để rút bớt sức nước. Bấy giờ thuyền đi mới không trở ngại, người đi buôn và khách đi đường được tiện lợi mọi người đều ca tụng.
Tra hỏi hòn đá
Một vụ khác, Nguyễn Khoa Đăng dùng biện pháp tâm lý, đánh vào lòng mê tín của người dân để tìm kẻ phạm tội. Đó là vụ làng nọ xảy ra vụ cướp, ông đã dò la biết được tên bọn cướp, nhưng giả làm như không biết. Nhân thấy đầu làng có hòn đá to, nhân dân vẫn thờ làm thần, ông mật sai đào đất làm hầm ở dưới sân, rồi cho người ẩn trong hầm ấy. Sáng sớm, ông sai đem hòn đá lớn để lên trên hầm rồi tra hỏi hòn đá tên họ kẻ cướp. Dưới hòn đá có tiếng kêu khóc, rồi nói ra mồn một họ tên bọn cướp. Quan quân cứ thế mà bắt, chúng đều thú nhận khuất phục. Người ta cho việc ấy thực giỏi như thần.
Tuy nhiên, cuộc đời vị Nội tán tài năng, đức độ này không được suôn sẻ. Năm Ất Tỵ (1725), mùa hạ, chúa Minh Nguyễn Phúc Chu mất. Chưởng doanh Nguyễn Cửu Thế vốn ghét Nguyễn Khoa Đăng bèn giả làm di mệnh của chúa, cho triệu ông lúc đó đang đi dẹp loạn ở Quảng Trị về dinh, dọc đường lén cho người giết chết khi ông mới 35 tuổi.
Chúa Nguyễn Phúc Khoát nối ngôi chúa, thương tiếc người tài chết oan mới sai tìm con của Nguyễn Khoa Đăng để bổ dụng.
Đến đời con cháu ông đã đưa di hài từ Quảng Trị về an táng và xây mộ ông nằm cạnh mộ phu nhân là bà Phạm Thị Tý (song táng) tại khu mộ của dòng họ Nguyễn Khoa, nay gần nhà thờ dòng họ ở thôn Tứ Tây, xã Thủy An, thành phố Huế. Mộ hai ông bà nằm chỉ cách mộ song táng của cha ông là Bảng Trung hầu Nguyễn Khoa Chiêm và phu nhân có hơn chục mét. Toàn thể khu mộ và nhà thờ này đã được Bộ Văn hóa Thông tin công nhận là di tích.
Chưởng doanh Nguyễn Cửu Thế vốn ghét Nguyễn Khoa Đăng bèn giả làm di mệnh của chúa, cho triệu ông lúc đó đang đi dẹp loạn ở Quảng Trị về dinh, dọc đường lén cho người giết chết khi ông mới 35 tuổi. Chúa Nguyễn Phúc Khoát nối ngôi chúa, thương tiếc người tài chết oan mới sai tìm con của Nguyễn Khoa Đăng để bổ dụng.
