Lợi cho dân thì làm
Theo Đại Nam thực lục, năm Minh Mệnh thứ 2 (1821), Vũ Xuân Cẩn đi phát chẩn ở Nghệ An về tâu: “Thần xét người nào mạnh khoẻ thì cho ít, trẻ con mà gầy xanh thì cho nhiều, xin chịu tội “vi chế” (tức làm trái quy chế)”. Vua bảo rằng: “Nếu có lợi cho dân thì tự ý làm cũng được, có tội gì?”.
Vào năm Minh Mệnh thứ 6 (1825), theo tấu báo của Nguyễn Hữu Thận, trấn hạt Quảng Ngãi khi đó giá gạo vẫn khá cao, mùa đông tới khó tránh khỏi khó khăn về cái ăn. Trong khi đó, đường cát trong kho của công rất cần dùng. Vì vậy, bộ Hộ truyền chỉ cho trấn ấy phát thóc kho, mua 20 vạn cân đường cát. Đây là việc làm giàu cho nước, lợi cho dân, phải công bằng tuân lệnh mà làm.
Bản Tấu của Bộ Hộ năm Minh Mệnh thứ 12 (1831) có đề cập: từ trước đến nay các tổng đốc, tuần phủ, bố chính, án sát các địa phương làm tập thỉnh an, trong đó có đem các việc không thật thiết thực, gộp vào trình bày thêm, nên vua đã ban dụ: “Phàm các công việc có quan hệ đến lợi hại cho dân sinh, quan lại gian - hiền, và có trình bày rõ việc gì có thể có lợi ích cho đất nước, cho dân thì cho tâu trình đầy đủ...”.
Năm Minh Mệnh thứ 19 (1838), Nguyễn Nghị tâu về việc, trước kia, khi viên đó làm việc ở phủ Nghĩa Hưng, thấy đến kỳ thuế hàng năm của tỉnh, tỉnh có phái 1 vị nhập lưu thư lại sung vào cai lại của các huyện. Viên cai ấy hễ có điều gì không như ý là sinh sự, không duyệt. Tệ nạn ấy đã thành thói tật từ lâu.
Chúng thần nghĩ rằng việc đôn đốc trưng thu thuế khóa của nhà nước đã có người đốc thu, đếm tiền, xem phiếu, thiết tưởng không thiếu người làm, lại đặt thêm chức cai trưng, như viên cai trưng tỉnh Hưng Yên năm trước là Nguyễn Công Bình - tham nhũng, từng bị phát giác xét xử. Qua đó, có thể thấy rõ chức quan đó là vô ích mà có hại cho dân.
Nhà vua phê: Những lời đó cũng có thể nghe được. Truyền Bộ Hộ nghị phúc.
Vui khi dân được mùa, chia sẻ với dân khi gặp thiên tai
Năm Minh Mệnh thứ 6, Trấn thủ trấn Bình Thuận tâu, mùa thu năm đó thời tiết mưa thuận, gió hòa, ruộng đồng toàn hạt đều 10 phần được mùa. Vua vui mừng phê: Năm mới mở ra những điều tốt đẹp, nhận được tập tâu, lòng trẫm rất vui.
Cũng trong năm đó, biết tin Nghệ An, Thanh Hoa được mùa, vua rất vui mừng: Toàn hạt Thanh Hoa được mùa, lòng trẫm thực rất vui mừng. Việc tốt đẹp lớn như thế mà các ngươi lại tâu báo chậm hơn Nghệ An.
Lụt lội và hạn hán là những nguyên nhân thường xuyên gây mất mùa, sinh đói kém cho dân. Năm Minh Mệnh thứ 5 (1824), Nghệ An mưa nắng không đúng kỳ, dân bị mất mùa. “Tháng trước, trẫm nghe tin địa phương ấy có nhiều dân bị nạn, đói nghèo, phải đi các nơi khác kiếm ăn, rất thương xót, lập tức giáng chỉ hoãn thu các khoản tiền, thóc sản vật còn thiếu trong toàn hạt và lập tức phái quan ở Kinh đến mở kho phát chẩn”.
Trong năm Minh Mệnh thứ 6, 78 xã ở 4 huyện của Hải Dương, ruộng vụ hạ bị ngấm nước chua mặn, không cày cấy được, vua phê: “78 xã thôn thuộc 4 huyện ấy liền năm mất mùa, thực rất đáng thương, tùy xét ban ơn cho dân bớt khổ”.
Châu bản triều Nguyễn để lại còn cho thấy, khi có thiên tai như hạn hán, lụt lội, dịch bệnh mà vượt quá sức chống đỡ của con người, nhà vua thường tự xét lỗi mình, hoặc hết lòng cầu đảo giúp dân: “Trước đã giáng dụ chỉ lệnh cho các địa phương thành tâm cầu đảo, không câu nệ số (tiền). Đó là lòng trẫm thương nông dân, muốn khiến quan lại các địa phương và dân xã có trách nhiệm... Từ nay về sau, các địa phương, nếu trời không mưa, lập tức tuân theo chỉ trước, lập đàn hoặc đích thân đến các đền linh thiêng làm lễ cầu mưa”.
Trong hạt Hải Dương 9 huyện liền năm mất mùa đói kém, trộm cướp quấy rối, nhân dân ngày xiêu tán dần, quan địa phương cho là ruộng chưa bỏ hết dân chưa đi hết nên không tâu. Vua biết, dụ Nguyễn Hữu Thận rằng: “Dân địa phương ấy ví như người ốm lâu trơ xương, chẳng cho uống thuốc mà cứ yên lặng đứng xem, thì có khác gì trông thấy đứa bé đương bò vào giếng mà không động lòng thương xót, như thế thì còn dùng nhiều mục lệnh (quan cai trị) làm gì? Khanh là lão thành thông thạo nên tính kỹ xem, hoặc vỗ về thăm hỏi, hoặc tha giảm hoãn thuế, cho đến đặt đồn bảo ngăn trộm cướp, phàm làm thế nào có thể yên dân thì làm sớ tâu ngay mới là không phụ trách nhiệm được giao”.
Định ra luật pháp, ngăn ngừa nhân tai
Để lợi ích người dân được đảm bảo, vua ban hành và cho thực thi pháp luật nghiêm minh. Từ hoàng thân quốc thích đến thứ dân đều phải tuân thủ pháp luật. Ai mắc tội cũng bị đem ra xử theo pháp luật. Vua đặc biệt lưu ý đến việc quan hệ lợi ích của nhân dân có được đảm bảo hay không, “nước nhà định ra pháp luật, duy là để lợi cho dân”.
Vua nghiêm trị quan tham nhũng nhiễu để dân bớt khổ. Huỳnh Công Lý trước mắc tội tham nhũng, tang vật đến 2 vạn quan tiền. Khi thành án, giao đình thần bàn xét, đáng tội chết, bèn đem giết, tịch thu gia sản đem trả cho binh dân.
Vua Dụ rằng: Từ trước đến nay vẫn thận trọng lựa chọn những trọng thần công lao danh vọng, sai trấn thủ cho muôn dân yên ổn. Vậy mà Huỳnh Công Lý, lấy tư cách đê hèn, thói tham bạo, trái pháp luật, tham nhũng, bắt người làm việc riêng mỗi lần đến hàng mấy nghìn, mọt nước hại dân đến thế là cùng. Nghĩ các người vô tội, dù của cải đền được nhưng nỗi khổ lâu ngày khó mà hồi được. Nay tội nhân như thế, pháp luật phải thi hành, để cho nhân dân uất ức đều rõ cái ý trừ bạo an dân của triều đình.
Rồi nhân đó, vua dụ rằng, từ nay, biền binh trong ngoài nếu gặp kẻ tham tàn, cậy quyền thế áp bức mà không kêu được thì cho phép đón xa giá để tâu. Lại dụ rõ cho các đại thần nên lấy việc Lý làm răn.
Năm Minh Mệnh thứ 7 (1826), viên Tri phủ Phan Nhật Tỉnh ở Nghệ An bị tố cáo bắt dân phu tu sửa công đường, đóng thuyền cho riêng mình, thúc dân lễ vật tiền gạo, chiếm công đường cũ làm nhà riêng... Vua xem tập tâu, phê: “Lập tức cách chức Phan Nhật Tỉnh”.
Khuyến khích khai hoang, thương cảm binh lính
Sau bao năm chiến tranh loạn lạc, nhận thấy vấn đề trước mắt và cần thiết là giải quyết nhu cầu có ruộng đất sinh nhai, đặc biệt giúp dân phiêu tán ổn định cuộc sống, hoàng đế Minh Mệnh khuyến khích dân khai hoang vùng đất mới. Bên cạnh đó, nhà vua hết sức quan tâm cho khơi sông, sửa sang lại hệ thống đê điều, chịu nhiều tốn kém để đem lại lợi ích cho dân.
Năm Minh Mệnh thứ 19 (1838), hai đầu nguồn đầm bên trái, bên phải hạt phủ Thừa Thiên trước vua đã lệnh cho quan Kinh doãn thuê dân đến khai khẩn. Những người dân tình nguyện lĩnh canh cấp tiền để làm vốn. Phạm nhân đi đày cũng được cho làm nhà ở, được cấp gạo, tiền. Mùa đông đến, vua thấy tình cảnh đáng thương, truyền gia ơn cấp cho dân và người đi đày hiện ở đó, mỗi người 10 thước vải đen, 10 thước vải trắng và 1 quan tiền.
Vua nhận thấy, nạn lũ nhiều, phần lớn do cuối nguồn không được lưu thông, cần tiến hành đào sông để thoát nước. Năm Minh Mệnh thứ 14 (1833), nạn lũ nhiều, việc phòng giữ sông ngòi là rất lợi hại, quan trọng, vất vả một thời gian mà yên ổn lâu dài. “Tuy có tốn kém đến hàng vạn, lòng Trẫm cũng không hề tiếc”. “Phải nhanh chóng tính toán và sớm bắt tay vào làm, khiến cho lòng trẫm được thư thái, mỗi khi ngoảnh nhìn ra Bắc”.
Chăm lo đến đời sống những người tàn tật, cô quả, không nơi nương tựa cũng là mối quan tâm của Hoàng đế. Một số văn bản Châu bản cho biết hàng năm có báo cáo kê khai chi tiêu tiền gạo chẩn cấp nuôi người tàn tật, cô quả. Bản Tư trình của Phó Tổng trấn Bắc Thành vào năm Minh Mệnh thứ 10 (1829) trình bày rõ: Tại sở dưỡng tế ở Nam Định có những người mù, cô quả, tàn phế, không người nương tựa đến ở. Từ tháng Giêng đến cuối năm Minh Mệnh thứ 9 đã chi tiền, lương thực và tập hợp sách khai tiêu gồm 2 bản, chuyển về thành để chuyển nạp lên.
Năm Minh Mệnh thứ 7, binh lính thành Gia Định chuyển voi về Kinh, đi đường trèo đèo lội suối, nhà vua thấy thực rất đáng thương. Truyền gia ơn thưởng cho quần áo theo thứ bậc khác nhau. Lại xét người nào nguyên đã có bổng rồi thì thưởng thêm cho 2 tháng bổng nữa. Còn lại thưởng đều cho mỗi người 2 quan tiền để tỏ lòng thương xót.
Qua những văn bản hành chính của triều đình lúc bấy giờ, nhất là qua những lời phê của nhà vua, có thể thấy rõ, an dân luôn là mối quan tâm hàng đầu và thường trực của vua Minh Mệnh trong suốt thời gian ở ngôi. Với những việc ông đã làm để an dân, có thể thấy, ông thực sự là một vị minh quân để lại ấn tượng sâu sắc trong lịch sử nước nhà.
